ORTA ASYA TÜRK HALKLARINDA KADİM BİR ATLI SPOR: UKURUK SALMAKTUU- QURIK- EMDİK ÜREDİŞ

Amaç: Bu çalışmada Türk halklarının Orta Asya bozkırlarında yabani ve yarı yabani atları yakalayarak ehlileştirme iş eyleminden kaynaklanan geleneksel atlı spor incelenecektir. Üç dönüşüm ve oluşum geçiren bu sporun ilk aşaması “Ukuruk-Salmay”, ikinci aşaması “Qurık” ve üçüncü aşaması “Emdik-Ürediş”tir. Oyunun bu son adını Altay Türkleri 30 yıldır (1988-2018) her çiftli yıllarda bir yaptıkları “El-oyun” festivalinde resmî olarak kullanmaktadırlar. Bu oyuna başından buyana iştirak eden Tuva, Hakas, Saka Şor, Teleüt, Tofa, Telengit, Telüt, Çulum, Dolgan, Dukha, Sibirya Tararları vb. Sibirya Türk halkları tarafından da biraz değişik lehçelerlede olsa aynı şekilde isimlendirilir. Yöntem: Literatür taraması yapılmakla birlikte niteliksel yaklaşım içinde yer alan modellerden betimsel araştırma ve karşılaştırma yöntemi kullanılmıştır. Araştırma, Sibirya coğrafyasını da içine alan Orta Asya Türk halklarını kapsamaktadır. Bulgular: Türk halklarının yabani atı evcilleştirme aşamasında zorunlu olarak ortaya çıkmış, bir atlı oyundur. Dolayısıyla Türk-Moğol halklarının at ile yapılan spor türlerinden ilkidir. Araştırmanın amacı; Türk spor kültüründe baş öneme sahip atlı oyun ve sporları geçirdiği devinimlerle birlikte gün yüzüne çıkarıp, Türk ve dünya spor literatürüne kazandırmaktır. Sonuç: Geleneksel atlı sporun ilk versiyonu ukuruk-salmay, daha ziyade Kırgızların kullandığı ve hala nadir olarak yaylalarda yapmakta olunan bir atlı oyundur. İkincisi qurık, Türk halklarının yaylalara konduklarında iki yaşındaki tayların sırtına ilk eyer koymak için düzenledikleri bir oyun ritüelidir. Üçüncüsü emdik-ürediş ise Sibirya Türk halklarında hala aktif bir yarışma şeklinde yapılmakta olduğu görülmüştür. Bu oyunun kökü insanın çalışma hayatından gelmiş ve sonradan halk eğlencesi ve yarış şeklinde devam etmiştir.

AN OLD HORSE SPORTS IN CENTRAL ASIAN TURKISH COMMUNITIES: UKURUK SALMAKTYY- QURIKS- EMDIK UREDISH

Purpose: This study examines the traditional equestrian sport of Turkish communities arising from the domestication action of catching wild and semi-wild horses in the steppes of Central Asia. The first stage of this sport, which experienced three transformations and formations, is “Ukuruk-Salmay”, the second stage is “Qurık” and the third stage is “Emdik-Uredish”. This traditionally sport seems modern Rodeo. This last name of game for 30 years, (1988-2018) every couple of years has been used officially at the “El-oyun” festival by the Altai Turks. Since the beginning this game is named by Tuva, Hakas, Saka Shor, Teleut, Tofa, Telengit, Telut, Chulum, Dolgan, Dukha and Siberian Tatars participants. Method: In addition to literature review, descriptive research and comparison method was used. The research covers the Turkish peoples of Central Asia including Siberian geography. Findings: It is an equestrian game that emerged as a necessity during the domestication of the wild horse by Turkish people. Therefore, it is the first type of sport of Turkish-Mongolian people with horses. Purpose of research, the aim of this course is to bring the equestrian games and sports, which have a major importance in Turkish sports, to Turkish and World sports literature. Conclusion: The first version of the Traditional equestrian sport “Ukuruk-Salmay” is game, which still rarely used in the highlands mostly by the Kyrgyz. Secondly, “Qurık” is a ritual of play organized by two-year old horses to put the first saddle on horseback when Turkish people come to the highlands. Thirdly, “Emdik-Uredish” is still current competition in the Siberian Turkish people. The root of this game came from the working life of the people and later continued in the form of public entertainment and racing.

PDF

___

Ackland, GJ, Signitzer M, Stratford K, Cohen MH. (2007). “Cultural hitchhiking on the wave of advance of beneficial technologies”. Proc Natl Acad Sci USA 104: 8714–8719
Arstanbek, Kasen (2004). Kırgızskie ıgrı i razvleçenya, Bişkek: İlim Arvas, A., Yılmaz TD., Zengin Z. (2017). “‘At Çabış’ Bir Oyun mu? (Bir Örneklem Olarak Kırgız Türklerinin Destanları)”. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi. Cilt: 10, Sayı: 19: 1-14.
Belek, K. (2015). “Türk Kültüründe At ve Çağdaş Atçılık: Dünden Bugüne Kırgız Kültürel Hayatı Örneği”, Gazi Türkiyat, Sayı: 16, ss. 111-128.
Bronevskiy, S. (1830). “Zapiski o kirgiz-kaysakakh Sredney ordy”, Otechestvennyye zapiski, Chast' 43, Sankt-Peterburg, 194-285
Demir, N. (2001). “Yılkı Kelimesi Üzerine”, Türk Dili, Sayı 593: 538-541
Divaev, AA. (1905). Igry kirgizskikh detey [Kırgız çocuk oyunları], Turgayskaya gazeta [Turgay gazetesi]. 1905, 13 noyab / Kasım, 4-9
Divaev, AA. (1907). “Drevniye igry kirgizskoy molodezhi [Kırgız gençliğinin antik oyunları]”, Turkestanskiye vedomosti [Türkistan Gazetesi], №54: 346-547.
Erdem, M. (2005).Kırgız Türkleri, Dinì ve Sosyal Hayat, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara
Gedin, S. (1899). V serdtse Azii. Pamir, Tibet, Vostochnyj Turkestan. V 2-kh tomakh. Tom 1. SanktPeterburg: İzdaniye A.F. Devriyena
Groll, Michael - Malgorzata B. and Jorma S. (2015). “Cultural aspects of Traditional Sports and Games”, Recall: Games of the Past- Sports for Today, ResearchGate, Article (PDF Available) June 2015 with 149 Reads:1-14
Gülbeyaz, K. (2008). “Millì Kırgız Düğünü”, Akademik Bakış Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi, Calalabad, 15
Jansen T, et al. (2002) Mitochondrial DNA and the origins of the domestic horse. Proc Natl Acad Sci USA 99: 10905–10910
Jarvie, G. (2006) Sport, culture and society. An introduction, , London & New York: Routledge Kafesoğlu, İ. (2007) Türk Milli Kültürü. İstanbul: Özener Matbaası.
Kalysh, Ав. & Asankanov, A. (2018). Traditional horseracing and sport games of Kazakhs and Kırghız ın the 19th and the beginning of 20th centuries”, Journal of history. №1 (88): 36-42
Kaya, D., (2005). “Kırgızlar’ın Millî Oyunu Kökbörü”, İzzet Gündağ Kayaoğlu Hatıra Kitabı Makaleler, İstanbul, : 303-313
Koç, K., A. Bayniyazov, V. Başkapan (2014) Kazak Türkçesi - Türkiye Türkçesi Sözlüğü, Muğla: Anatolia Kitabevi
Levine, MA. (1998) “Botai and the Origins of Horse Domestication”, Journal of Anthropological Archaeology, Vol. 18, July 1998. DOI: 10.1006/jaar.1998.0332: 29-78
Olsen, Sandra L. - Grant, S. - Choyke, A. and Bartosiewicz, L. (2006). Horses and Humans: The Evolution of the Human-Equine Relationship. Oxford: BAR, International Series 1560:375
Olsen, SL. (2003). The exploitation of horses at Botai, Kazakhstan. In M. Levine, C. Renfrew and K. Boyle (eds.), Prehistoric Steppe Adaptation and the Horse. McDonald Institute Monographs. Cambridge: McDonald Institute for Archaeological Research, : 83-104
Oynoshev, VP. & Chochkina, MP. (2016). Altay oyundar = Altayskiye narodnyye igry [Altay Oyunları = Aktay Halk Oyunları], Gorno-Altaisk: PE Orekhov AV.
Ögel, B. (2001) Türk Kültürünün Gelişme Çağları. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
Ögel, B. (2003) Türk Mitolojisi I. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi
Sımakov, GI. (1984). Obshchestvennyye funktsii kirgizskikh narodnykh razvlecheniy v kontse XIX v. – nachale XX v. Leningrad: Nauka
Tavkul, U. (2000). Karaçay – Malkar Sözlüğü, Ankara: AKDTYK - TDK Yayınları: 770
Tekin, T. (2010) Orhon Yazıtları, 4. bs., Ankara: AKDTYK - TDK Yayınları
Toqtabay, AW. (2010). Qazaq jılqısınıñ tarïxı [Kazakların At Tarihi]. Almatı: Almatıkitap baspası
Türkmen M. İmamoğlu, O. Ziyagil M.A. (2006).” Popularity of the Wrestling sport in Turkey and it’s comparison with the selected sports”, Researches About The Turks All Around The World,163: 77-94
Uluışık, YP., Kara M. (2018). “Türk Destanlarındaki Toy Geleneğinde At Yarışı: Hakas Destanı Altın Taycı Örneği”, DOI: 10.7816 /idil-07-42-01, İdil, 7- (42): 99-105
Warmuth, V. – Eriksson A. – Bower Am. – Barker G. - Barrett E. - Hanks Bk. - Li Sh. Lomitashvili D. - Ochir-Goryaeva M. – Sizonov GV.- Soyonov V. And Manica A. (2012).
“Reconstructing the origin and spread of horse domestication in the Eurasian steppe”, PNAS, May 22, 2012 109 (21) 8202-8206 pp; https://doi.org/10.1073/pnas.1111122109
Yiğit, A. (2012) “Rusya Federasyonu’nda Yaşayan Türk Topluluklarının Anadillerini Kullanma Oranlarındaki Bölgesel Farklılıklar”, e-Journal of New World Sciences Academy - NWSANature Sciences, 4A0047, 7, (2): 16-34
Yudahin, KK. (1994) Kırgız Sözlüğü, 3. Baskı, Cilt I, Çev. Abdullah Taymas, Ankara: TDK Yayınları: 93
Yudahin, KK. (1994) Kırgız Sözlüğü, 3. Baskı, Cilt II, Çev. Abdullah Taymas, Ankara: TDK Yayınları: 121
Zaibert, VF. (1993) The Eneolithic of the Ural-Irtish Interfluve [Ene-olit Uralo-Irtishskovo Mezhdurech’ya]. Republic of Kazakhstan, Petropavlovsk: Acad-emy of Sciences