NİYAZ: TUNCELİ’DE KANSIZ BİR KURBAN GELENEĞİ

Tarih öncesi çağlardan itibaren başladığı kabul edilen kurban geleneği, yüzyıllar içinde değişerek, dönüşerek ve gelişerek günümüze kadar gelen ve bundan sonra da etkisini devam ettirecek olan bir gelenektir. Manevi bir odak için kan dökülmesi suretiyle gerçekleştirilen kanlı kurban, toplumumuzda tercih edilen yaygın kurban biçimidir. Ancak toplumumuzun inanç pratikleri içinde kanlı kurbanın yanında kansız kurban geleneğinin de aktif kodlarını okumak mümkündür. Kansız kurban geleneğinin yoğun bir şekilde görüldüğü yerlerden biri de Tunceli’dir. Eski çağlardan itibaren pek çok medeniyete ev sahipliği yapan Tunceli ili köklü bir inanç yapısı ve ritüelleri olan bir yerleşim yeridir. Yöre insanı, dini törenler esnasında, kutsal günlerde ve aracısız bir şekilde Hakk’a yakarmak, dileğini iletmek istediğinde mutlaka un, tereyağı, su veya süt ile yoğrulan bir çeşit çörek olan niyazı pişirmekte ve dağıtmaktadır. Kutsal niyaz ekmeği aile bireylerine, akrabalara ve komşulara dağıtıldığı gibi kutsal mekanlarda çeşitli kuruyemişler ve meyve ile birlikte halihazırda orada bulunan kişilere de dağıtılmaktadır. Niyaz dağıtma, pişirilmesine niyet edilmesinden itibaren çeşitli manevi aşamalar ve eylem biçimleri içeren bir ritüeldir. Bu çalışmada Tunceli yöresinde çok eski dönemlerden itibaren görülen kansız kurban geleneği ve bu gelenek içinde yer alan niyaz dağıtma pratiği ele alınmıştır. Bu çalışmada, yörede kutsal niyaz ekmeğinin yapıldığı zamanlar, dağıtıldığı mekânlar ve bu uygulama sırasında gerçekleştirilen ritüeller değerlendirilmeye tabi tutularak bu dinsel pratiğin halkın inanç sistemi içindeki yeri açıklığa kavuşturulmuştur.

NİYAZ: A TRADITION OF BLOODLESS SACRIFICE IN TUNCELI

The tradition of sacrifice which is accepted to have started since the prehistoric ages is a tradition that has survived by changing, transforming and evolving over the centuries and will continue its effect hereafter. The bloody sacrifice performed in the form of bloodshed, by the aim of spiritual focus, is the widely preffered form of sacriface in our society. However, in our society’s belief practices, it is possible to see active codes of the bloodless sacrifice tradition besides bloody sacrifice. Tunceli is one of the places where the tardition of bloody sacrifice is seen most. Tunceli, which has been home to many civilizations since anciet times is a settlement with a deep-rooted belief structure and rituals. During the religious ceremonies, in holy days and when they want to pray God without any mediator, local people cook and distribute a kind of muffin called niyaz, which is kneaded with flour, butter, water or milk. The sacred niyaz bread is distributed to family members, relatives, neighbours as well as people in holy places along with fruit and nuts In this study, the tradition of bloodless sacrifice seen in the Tunceli region since ancient times and the practice of distributing niyaz within this tration were discussed. The place of this religious practice in the belief system of the people was clarified by avaluating times in which sacred niyaz bread is made, places it distributed and the rituals done during this practice.

PDF

___

K.1. Fidan Yılmaz, 1940 Tunceli Çukur Köyü doğumlu, Ev hanımı, okuma yazması olmayan kaynak kişi ile 2018 Nisan ayında yapılan görüşme notları, S.T’ın kişisel arşivindedir.
K.2. Sabiye Kaya, Mazgirt, Sökücek köyü, 1955, Emekli, Lise mezunu kişi ile 2018 Temmuz ayında yapılan görüşme notları, S.T’ın kişisel arşivindedir.
K.3. Meryem Erdoğan, Hozat, 1960, Ev hanımı, İlkokul mezunu kişi ile 2018 Temmuz ayında yapılan görüşme notları, S.T’ın kişisel arşivindedir.
K.4. Kibar Ateş, Nazımiye, 1970, İşçi, İlkokul mezunu kişi ile 2018 Eylül ayında yapılan görüşme notları, S.T’ın kişisel arşivindedir.
Arslan, Yusuf (2017). Türkistan’dan Tunceli’ye Kurban İnancı, Milli Folklor, 2017, S.115, ss. 51- 62.
Antranik (2017). Dersim: Seyahatnâme, İstanbul, Aras Yayınları. Deniz, D. (2014). Yol/Rê: Dersim İnanç Sembolizmi, İstanbul, İletişim Yayınları.
Eliade, M. (2017). Dinler Tarihine Giriş, İstanbul, Alfa Yayınları.
Erginer, G. (1997). Kurban, Kurbanın Kökenleri, Anadolu’da Kanlı Kurban Geleneği, İstanbul, Yapı Kredi Yayınları.
Gezik, E. ve Çakmak, H. (2010). Raa Haqi-Riya Haqi, Dersim Aleviliği İnanç Terimleri Sözlüğü, Ankara, Kalan Yayınları.
İnan, A. (1976). Eski Türk Dini Tarihi, İstanbul, MEB Yayınları.
İnan, A. (2015). Tarihte ve Bugün Şamanizm Materyaller ve Araştırmalar, Ankara, TTK Yayınları.
Kaşgarlı M. (2006). Divanü Lûgat-it Türk, III (Çeviren: Besim Atalay) Ankara, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları.
Kaval, Y. ve Koç, A. (2018). “Munzur Adının Kökeni ve Munzur Baba Efsanesinin Sembolik Değerler Bakımından İncelenmesi”, YYÜ SBE Vankulu Dergisi, 2. Sayı, s.41-56, Van.
Köksal, H. (1996). “Türk Düğünlerinde Saçı Geleneği, Buna Bağlı Ritler, Pratikler”, Bilig, S.1, s.75- 81.
Kocabıyık, E. (2015). Dünyanın Fısıltısı, Bir Mecaz Olarak Doğa Kitabı, İstanbul, Boğaziçi Üniversitesi Yayınları. Ögel, B. (2014). Türk Mitolojisi, Ankara, TTK Yayınları.
Sezen, Y. (2004). Antropolojiden Psikanalize Kurban ve Din, İstanbul, İz Yayıncılık.
Taş, S. (2019). Tunceli’de Geçiş Törenleri: Doğum, Evlenme ve Ölüm, yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Elâzığ.
Tosun, İ. ve Koç, A. (2017). “Tunceli İli Adlarının Köken, Yapı ve Anlamları”, Türkish Studies, Volume 12/34, s.411-421, Ankara.