NAZARÎ-SUFÎ TEFSİR ALANINDA BİLİNMEYEN BİR ÂLİM: HÜSAMEDDİN ALİ el-BİTLİSÎ (h. 909 / m. 1504)

Hüsameddin Ali el-Bitlisî, Akkoyunlu Devleti döneminde yaşamış şark coğrafyasının bilinmeyen, değerli bir âlimidir. İsmi, daha ziyade oğlu İdris-i Bitlisî'den bahseden metinlerde geçmektedir. Hüsamettin Ali el-Bitlisî, hayatının önemli bir kısmını Tebriz'de geçirmiş, orada bir zaviye inşa ettirerek özellikle ilim ve irşat faaliyetleri ile uğraşmıştır. Tasavvufta Kübreviyye'nin kollarından biri olan Nurbahşiyye tarikatına bağlıdır ve Seyyid Muhammed Nurbahş'ın önde gelen müritlerindendir. Bitlisî, tarikat içerisinde halifelik (mürşitlik) konumuna kadar yükselmiş, Nurbahşîliğin Kürdistan ve Luristan'da yayılmasında etkili olmuştur ve 909/1504 tarihinde vefat etmiştir. Özellikle felsefî ve tasavvufî içerikte eserler telif etmiştir ve eserlerinde varlık mertebeleri (merâtibu'l-vücud/ontoloji) ve insan-ı kâmil olma sürecine (psikoloji) dair meseleleri tartışmıştır. Muhyiddin İbnü'l-Arabî mektebinin bilinmeyen, fakat önemli bir temsilcisi sayılabilecek olan Hüsâmeddîn Bitlisî'nin eserlerinde Şehâbeddin esSühreverdî'den de etkilendiği görülmektedir. Eserlerinin her birisi farklı ilmî gelenekleri bir araya getirmesi itibariyle büyük önemi haiz olmakla beraber, özellikle Câmiu't-Tenzil ve't-Tevil isimli tefsiri en önemli eserlerinden biridir. Nazarî-sufî tefsir hüviyetini taşıyan bu eser, İslam ilim coğrafyasında tanınmadığı gibi diğer eserleri gibi ciddi bir akademik çalışmaya da konu olmamıştır. Müellifin gün yüzüne çıkmış eserlerinin tamamı, el yazması olarak Türkiye'deki çeşitli kütüphanelerde mevcuttur. Fakat böylesi önemli bir âlim hakkında yapılan çalışmalar yok denecek kadar azdır. Mevcut çalışmalar da onun ne hayatını ne de ilmî kişiliğini ortaya koyacak kapsamdadır. Bu araştırma, Hüsameddin Ali el-Bitlisî'nin adı ve nesebi, siyasî, ilmî ve manevî hayatı, bilinen hocaları, vefatı ve kısaca eserlerini konu edinmektedir.

AN UNKNOWN SCHOLAR ON FIELD OF NAZARÎ-SUFÎ COMMENTARY: HUSAMEDDİN ALİ AL-BİTLİSÎ (h. 909 / m. 1504)

Husameddin Ali al-Bitlisî, is an estimable yet relatively unknown scholar of the east who lived in the era of Aq Qoyunlu State. His name is rather mentioned in the texts where his son, İdris-i Bitlisî, is written about. Husameddin Ali al-Bitlisî has spent a considerable amount of his life in Tabriz and built a dervish lodge there; especially worked on spiritual/ethic guidance and education. He is a dedicated follower of Noorbahshia sect which is one of the branches of Qubraviyyah all of which are Islamic religious orders and he is among the leading disciples of Sayyid Muhammad Nurbakhsh.Bitlisî was promoted to the caliphate position of the sect and he was effective in prevalence of the Nurbakhshi sect in Qurdistan and Luristan and he died on 909/1504. He compiled texts that contain philosophy and sufi contents and discussed the levels of being (ontology) and the process of being insanı kâmil (the perfect human) (psychology). One of the unknown but important representatives of Muhyiddin Ibnu'l-Arabi school, Husameddin Bitlisi's treatises reveal that he was also impressed by Shehabeddin es-Suhreverdi. His every single treatise has great significance since they collect diversified scientific cultures, especially his commentary on the Holy Quran, Jamiu't- Tanzeel wa't-Ta'weel, is among the most important ones. This one is of philosophical/sufic kind and unknown to Islamic community of erudite. In addition, it has not been subject of any significant academical study as well as his other studies. All the manuscripts of author that have been discovered are located in various libraries in Turkey. However, there are hardly any studies on such an important scholar and the existing ones fail to include his life and scholarly character. This study, therefore, is on the name and family line of Husamettin Ali al-Bitlisî, as well as his political, scholarly and spiritual life, and death; on his teachers that are known and his manuscripts in brief.

PDF

___

Afyoncu, Erhan (2007), "Nişancı", DİA, İstanbul, cilt: 33.
Akpınar, Ali (2002), "İşarî Tefsir ve Kuşeyrî'nin (ö. 465/1072) Besmele Tefsiri", Tasavvuf Dergisi, yıl: 3, sayı: 9, Ankara.
Algar, Hamid (2006), "Necmeddîn-i Kübrâ", DİA, İstanbul, cilt: 32.
Alp, Talha Hakan (2010), Mantık İsagoci Tercemesi ve Mantık Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Yasin yy.
Ay, Mahmut (2012), "İşarî Tefsirde Yöntem Meselesi", İÜİFD, sayı: 26, İstanbul.
Arık, M. Oluş (1971), Bitlis Yapılarında Selçuklu Rönesansı, Ankara: Selçuklu Tarih ve Medeniyeti Enstitüsü.
Avyarov (1995), Osmanlı-Rus ve İran Savaşlarında Kürtler: 1801-1900, (çev. Muhammed (Hoko) Varlı (Xani)), Ankara: Sipan.
Babinger, Franz ve Köprülü, Fuat (1996), Anadolu'da İslamiyet, (çev. Ragıb Hulusi, haz. Mehmet Kanar), İstanbul: İnsan.
Bağdatlı İsmail Paşa (1951), Hediyyetü'l-Ârifîn, Ankara: MEB.
Banarlı, Nihat Sami (1971), Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul: MEB.
Bashir, Shahzad (2003), Messianic Hopes and Mystical Visions -The Nurbakhshiya Between Medieval and Modern İslam-, USA: University of South Carolina Press.
Bashir, Shahzad (2001), "The Risâlat al-Hudâ of Muhammad Nurbakhsh (d. 869/1464): Critical Edition with Introduction", Rivista Degli Studi Orientali, vol. LXXV, fasc. (1-4), Roma.
Başaran, Orhan (2000), İdris-i Bitlisi'nin Heşt Bihişt'inin Hatimesi (Metin-İnceleme-Çeviri) (doktora tezi), Atatürk Üniversitesi SBE.
Bayraktar, Mehmet (2006), Kutlu Müderris İdris-i Bitlisî, İstanbul: Biyografi.
Bilmen, Ömer Nasuhi (t.y.), Büyük İslam İlmihali, Ankara: Akçağ. Bitlis İl Yıllığı, 1973 İl Yıllığı.
el-Bitlisî, Hüsameddin Ali, Câmiu't-tenzil ve't-tevil, Bitlis-Ohin, Şeyh Alaaddin Özel Kütüphanesi.
el-Bitlisî, Hüsameddin Ali, Câmiu't-tenzil ve't-tevil, Süleymaniye Ktp. ŞAP 109.
el-Bitlisî, Hüsameddin Ali, Câmiu't-tenzil ve't-tevil, Süleymaniye Ktp. ŞAP 110.
el-Bitlisî, Hüsameddin Ali, Câmiu't-tenzil ve't-tevil, Süleymaniye Ktp. ŞAP 111.
el-Bitlisî, Hüsameddin Ali, Câmiu't-tenzil ve't-tevil, Süleymaniye Ktp. ŞAP 112.
el-Bitlisî, Hüsameddin Ali, Etvâr-ı Seb'a', Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Veliyuddin Efendi, 1795/3.
el-Bitlisî, Hüsameddin Ali, Etvâr-ı Seb'a', Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi, 07 Ak 164/5'dir. (Eser katalog kayıtlarına yanlışlıkla "Kelimât ve Makâlât" adı ile kaydedilmiştir.)
el-Bitlisî, Hüsameddin Ali, el-Kenzu'l-Hafî fî Beyani Makâmati's-Sûfî, Milli Kütüphane, 50 Ür 201/3.
el-Bitlisî, Hüsameddin Ali, el-Kenzu'l-Hafî ve'r-Remz'il-Vefî, Konya Bölge Yazma Eserler Ktp., 15 Hk 743/2.
el-Bitlisî, Hüsameddin Ali, Kitâbü'n-Nüsûs, Süleymaniye Kütüphanesi Şehit Ali Paşa bölümü, no: 1437. (Eser katalog kayıtlarında İdris-i Bitlisî adı ile gösterilmektedir.)
el-Bitlisî, Hüsameddin Ali, Kenzu'l-Hafâ fi Makamati's-Sufî, Kitabu'n-Nusûs, (thk. Asım İbrahim el-Keyâlî), Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, Beyrût 2013.
el-Bitlisî, Hüsameddin Ali, Risale der Tenezzülât, Süleymaniye Kütüphanesi, Pertev Paşa, 606- 015, (Eser adı, katalog kaydında "Risale der Tenzilat" şeklinde gözükmektedir).
el-Bitlisî, Hüsameddin Ali, Risale fî Istılâhâti's-sufiyye, Bursa İnebey Yazma Eserler Kütüphanesi, Haraççıoğlu, nr. 899.
el-Bitlisî, Hüsameddin Ali, Şerh-i Gülşen-i Râz, Süleymaniye Kütüphanesi, Pertev Paşa, 606- 014.
el-Bitlisî, Hüsameddin Ali, Şerh-i Gülşen-i Râz, Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi, 07 Ak 164/4.
el-Bitlisî, Hüsameddin Ali, Şerhu Hutbeti'l-Beyân, Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya Bölümü 1777M.
el-Bitlisî, Hüsameddin Ali, Şerhu Hutbeti'l-Beyân, Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi, 15 Hk 743/1.
el-Bitlisî, Hüsameddin Ali, Şerhu Hutbeti'l-Beyân, Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi, 07 Ak 164/1.
el-Bitlisî, Hüsameddin Ali, Şerhu Istılahati's-Sufiyye li'l-Kâşânî, Manisa İl Halk Kütüphanesi, 45 Hk 1134.
el-Bitlisî, Hüsameddin Ali, Şerhu Istılahati's-Sufiyye li'l-Kâşânî, Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi, 07 Ak 164/3.
Bursalı Mehmet Tahir [t.y.], Osmanlı Müellifleri (1299-1915), (haz. Ali Fikri Yavuz, İsmail Özen), İstanbul: Meral.
Cerrahoğlu, İsmail (1996), Tefsir Tarihi I-II, Ankara: Fecr Yayınları.
Çakmaklıoğlu, M. Mustafa, "Hüsameddin Bitlisi`nin "Kitabu`n-Nusus" İsimli Eserinin Tahkik ve Tahlili" (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Erciyes Üniversitesi SBE, 1998.
Duran, Recep (1991), "Gelenbevi'nin Nefsu'l-Emr Karşısındaki Tavrı", Felsefe Dünyası, sayı: 1.
Genç, Vural (2015), "Şah ile Sultan Arasında Bir Acem Bürokratı: İdris-i Bidlisî'nin Şah İsmail'in Himayesine Girme Çabası", Osmanlı Araştırmaları, 46.
Gökbilgin, M. Tayyib (1952), XV-XVI Asırlarda Edirne ve Paşa Livası: Vakıflar-MülklerMükataalar, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları No: 508.
Gökçe, Cüneyt (1992), "Berzah", DİA, İstanbul, cilt: 5.
Gülşenî, Muhyi M. M. (1982), Menâkıb-ı İbrahim Gülşenî (haz. Tahsin Yazıcı), Ankara: TTK.
Hinz, Walter (1948), Uzun Hasan ve Şeyh Cüneyd, (çev. Tevfik Bıyıklıoğlu), Ankara: TTK.
Hoca Sadeddin Efendi (1992), Tâcü't-tevârih, (haz. İsmet Parmaksızoğlu), Ankara: Kültür Bakanlığı.
İdris-i Bitlisî, Şerhu'l-Kitabi'l-Hakki'l-Yakîn, Süleymaniye Ktp., ŞAP 1402.
İdris-i Bitlisî, el-Hakku'l-Mübîn fî Şerhi Risâleti'l-Hakkı'l-Yakîn, Ayasofya 2338.
İdris-i Bitlisî, el-Hakku'l-Mübîn fî Şerhi Risâleti'l-Hakkı'l-Yakîn, Lala İsmail 135.
İdris-i Bitlisî, el-Hakku'l-Mübîn fî Şerhi Risâleti'l-Hakkı'l-Yakîn, Pertev Paşa 606.
İdris-i Bitlisî, Heşt Bihişt, Nuruosmaniye Ktp., nr.3209.
İdris-i Bitlisî (2001), Selim Şah-nâme, (haz. Hicabi Kırlangıç), Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
İpşirli, Mehmet (1992), Buk'a", DİA, İstanbul, cilt: 6.
Karaismailoğlu, Adnan (2010), "Şebüsterî", DİA, İstanbul, cilt: 38.
Kâşânî, Abdürrezzak (2004), Tasavvuf Sözlüğü, (çev. Ekrem Demirli), İstanbul: İz yy.
Kâşânî, Abdürrezzak (1981), (tahkik: Muhammed Kemal İbrahim Cafer), Kahire: el-Hey'etü'lMısriyyetü'l-Âmme li'l-Kitâb.
Katib Çelebi, Hacı Halife Mustafa b. Abdullah (1943), Keşfü'z-Zünun 'an Esami'l-Kütüb ve'lFünun, (tashih: M. Şerefettin Yaltkaya, Kilisli Rifat Bilge), Ankara: Maarif Vekaleti.
Kehhale, Ömer Rıza (t.y.), Mu'cemü'l-Müellifin, Beyrut: Mektebetü'l-Müsenna.
Kılıç, M. Erol (1994), "Ekberiyye", DİA, İstanbul, cilt: 10.
Kılıç, M. Erol (1999), "İbnü'l-Arabî, Muhyiddin", DİA, İstanbul, cilt: 20.
Kılıç, Remzi (2003/1), "Fatih Devri (1451-1481) Osmanlı-Akkoyunlu İlişkileri", Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (İstanbul'un Fethinin 550. Yılı Özel Sayısı), 14, Kayseri.
(http://remzikilic.com/fatih-devri-1451-1481-osmanli-akkoyunlu-iliskileri.html?print=pdf)
Kutluer, İlhan (2010), "Sühreverdî, Maktûl", DİA, İstanbul, cilt: 38.
Kütükoğlu, Bekir (2012), "Vak'anüvis", DİA, İstanbul, cilt: 42.
Lory, Pierre (2001), Kâşânî'ye Göre Kur'ân'ın Tasavvufî Tefsiri (çev. Sadık Kılıç), İstanbul: İnsan Yayınları.
Morgoliouth, D. S. (1988), "Nûrbahşiye", İslam Ansiklopedisi, İstanbul: MEB.
Nisaburî, Nizam el-'Arec Şemseddin el-Hasan b. Muhammed, eş-Şemsiyye fî İlmi'l-Hisâb, Süleymaniye Ktp. Ragıp Paşa Bölümü 919-001.
Osmanzâde Hüseyin Vassaf (2006), Sefîne-i Evliyâ, haz. Prof. Dr. Mehmet Akkuş, Prof. Dr. Ali Yılmaz, İstanbul: Kitabevi.
Öcalan, Hasan Basri (2008/2), "Açıkbaş Mahmud Efendi Ve Risale-i Nurbahşiyyesi", U.Ü. FenEdebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, yıl: 9, sayı: 15.
Özcan, Abdülkadir (2000), "İdris-i Bitlisî", DİA, cilt: 21.
Ruhani, Baba Merduh (1382), Tarih-i Meşahir-i Kürd: Urefâ, Ulemâ, Üdebâ ve Şuarâ, 2. Basım, Tahran: Şurus.
Sami, Şemsettin (1889), Kâmûsü'l-a'lâm, İstanbul: Mihran.
Serdar, M. Törehan (2008), Mevlânâ Hakimüddin İdris-i Bitlisî, İstanbul: Ötüken
Serdar, Mehmet Törehan (2007), Bitlis, Bitlis: Bitlis Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü yy.
Sümer, Faruk (1989), "Akkoyunlular", DİA, cilt: 2.
Şeref Han Şerefuddin b. Şemseddin el-Bitlisî [t.y.], Şerefnâme, Arapça'ya çev. Muhammed Ali Avnî, Dâru İhyai'l-Kütübi'l-Arabiyye.
Şükrü, Mehmet (1934), Osmanlı Devletinin Kuruluşu, Ankara: Hakimiyet-i Milliye Matbaası.
Tavakkolî, Hasan (1974), "İdris-i Bitlisî'nin Kanun-ı Şahenşahi'sinin Tenkidli Neşri ve Türkçe'ye Tercümesi" (doktora tezi), İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü.
Tekin, Rahmi (2009), "İdris-i Bitlisî ve İdrisiye Medresesi Mevkufatı", A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, sayı: 40, Erzurum.
(http://www.turkiyatjournal.com/Makaleler/73282525_Rahmi%20TEK%C4%B0N.pdf)
Tosun, Necdet (2007), "Nurbahşiyye", DİA, İstanbul, cilt: 33.
Turgay, Nurettin (2013), "Osmanlı Müfessiri Hüsameddin Ali el-Bitlisî (ö. 909/1504) ve Tefsirciliği", Osmanlı Toplumunda Kur'an Kültürü ve Tefsir Çalışmaları (II), İstanbul İlim Yayma Vakfı Kur'an ve Tefsir Akademisi.
Uludağ, Süleyman (2002), "Kâşânî, Abdürrezzâk", DİA, Ankara, cilt: 25.
Uyar, Mazlum (2000), "Safevîler Öncesi İran'da Tasavvuf Ve Safevî Devletinin Ortaya Çıkışı [II]", Akademik Araştırmalar Dergisi, cilt: II, sayı: 7-8.
Yıldırım, Muhammed İbrahim (2010), "İdris-i Bitlisî'nin Heşt Bihişt'ine Göre Fatih Sultan Mehmed ve Dönemi", (doktora tezi), Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, SBE.
Yüksel, Müfid (2003), İdris-i Bitlisi ve Eyüp'teki Eserleri, Emir Sultan Sempozyumu VI, İstanbul: Eyüp Belediyesi.
Zeki, Muhammed Emin (1945/1364), Meşahirü'l-Kürd ve Kürdistan fi'd-devri'l-İslamî, Bağdad: Matbaatü't-Tefeyyüz el-Ehliyye.