MEMLÜKLÜ EĞİTİM SİSTEMİ ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

Bu makalede ilk dönem İslâm tarihinden itibaren Müslüman toplumların, eğitim-öğretime verdikleri önemin ortaya konulması ve bu alanda gerçekleştirdikleri faaliyetlerin tarihi seyri ile bu faaliyetlerin gelişerek modern eğitim-öğretimin alt yapısının oluşmasına ne derece katkı sunduklarının fark edilmesi amaçlanmıştır. Memlüklere gelinceye kadar bu alandaki faaliyetlerin tarihi gelişimi değerlendirilirken de Memlük dönemi eğitim faaliyetlerinin, bir geleneğin devamı niteliğinde büyüyerek ve çeşitlenerek sürdürüldüğüne de işaret edilmektedir. İslâm eğitim-öğretim tarihinde ilk eğitim kurumlarının, Hz. Peygamberin Medine'de öğretim yapılabilecek mekânların oluşturulmasını istemesi ile ortaya çıktığı bilinmektedir. İlk başta evler, câmiî ve mescidlerde başlayan eğitim ve öğretim, daha sonra belli bir müfredat dâhilinde ilkokul düzeyinde organize edilen küttâplarla, kurumsal bir yapıya doğru gelişme gösterdiği anlaşılmaktadır. Emevîler döneminde başlayan tercüme faaliyetleri, Abbâsîlerle birlikte Beytü'l- hikme ve dâru'l-ilm gibi kurumlara dönüşmüştür. Selçuklularda Nizâmiye Medreseleri oluşumu ve medreselerin halka açık olarak gerçekleştirilen derslerine kadınların da katılımına imkân verilmesi dikkat çekmektedir. Daha önceleri mescidler, küttâplar, saraylar, edebiyat salonları gibi ilim meclisleri, çöl (badiye), ilim adamlarının dükkân ya da evleri ile kütüphaneler birer eğitim yerleri iken, Selçuklular-Eyyûbîler-Memlükler dönemlerinde medreselerin yaygınlaştırılması ile eğitim-öğretim işi daha planlı, programlı ve sistematik hale getirilmiştir. Haçlı ve Moğol saldırıları karşısında memleketlerini terk edip Şâm ve Mısır bölgelerine yerleşen ilim ve sanat adamlarının da katkısıyla bu iki bölge, eğitimin kalesi olma özelliğini Memlükler döneminde tahkim etmiştir. Şâm ve Mısır bölgesindeki eğitim kurumlarının sayısı ve kalitesi göreceli artmış, buralarda eğitim-öğretim ve ilmî faaliyetler yeniden ivme kazanmıştır. Memlükler devrinde eğitim-öğretim faaliyetleri, küttâp, câmiî ve medrese ile sınırlı kalmayıp tekke, zâviye, hankâh, ribât, türbe (meşhed), hastane, saray hatta kervansaraylarda bile sürdürülmüştür. Nitekim medreselerin elit bir kesime hitap etmesine karşılık bu mekânlar, toplumun her kesimine yönelik eğitim, kültür-sanat, sağlık ve irşâd hizmeti sunan; sosyal, siyasî ve ekonomik açıdan toplumu yönlendiren kuruluşlar arasında yerlerini almışlardır. Bu dönemde câmiî ve medreselerin rollerinin neredeyse birbirine karıştığı, VIII/XIV. asırdan itibaren medreselerin birçoğunda cuma namazı hatta beş vakit namaz bile kılınmaya başlandığı bilinmektedir. Önceki inşâ edilenler hariç olmak üzere neredeyse medreselerin birçoğunun medrese-câmiî gibi ikili bir işleve sahip olduğu anlaşılmaktadır. Bu kurumlara dükkân, ekilebilir arazi vb. akarlar bağlanmış ve vakıflar kurulmuştur. Bu imkân ve fırsatları değerlendiren Memlük sultânlarının, kendi iktidarlarında özellikle medreseler başta olmak üzere eğitim kurumlarının yaygınlaşmasına verdikleri destekle ve tahsis edilen kadroların sayısını artırmalarıyla, bir taraftan ilmin yayılmasına katkıda bulunurken diğer taraftan kendi saltanatlarını da güvence altına almış oldukları anlaşılmaktadır.

AN ANALYSIS ON THE MAMLUKS EDUCATION SYSTEM

In this article, it is aimed to explain that Muslim societies from the first period of Islamic history have emphasized the importance of education and it is aimed to put forward the historical course of the activities they have carried out in this area and how important they contribute to the development of the substructure of modern education. It is also pointed out that the Mamluk educational activities continue to develop and diversify as the continuation of tradition while the historical development of the activities in this area has been evaluated until the arrival of the Mamluks. It is known that the first educational institutions in the history of Islamic education, started with Prophet Muhammad’s request for the establishment of the places where teaching activities can be carried out in Medina. At first, education and teaching started in houses, masjid and mosque, it is understood that it has developed towards an institutional structure with the articles organized at the primary school level within a certain curriculum. Translation activities started during the Umayyad period, with the coming of the Abbasids transformed into institutions such as Beyt al-hikma and Dâr al-ilm. It is also interesting to see that the establishment of the Nizâmiye Madrasas in the Seljuks and the participation of women in the public lessons of the madrasas were made possible. Prior to this, while there were educational institutions such as mosques, küttâbs, palaces, literary halls, deserts, scholars’ shops or homes and libraries, in the Seljuks-Eyyubids-Mamluks periods, the education and training works were made more planned, programmed and systematic with the dissemination of madrasas. With the contribution of scholars and craftsmen who left their countries as a result of the Crusade and Mongol attacks and settled in the regions of Damascus and Egypt, and these towns turned out to be significant training centers. The number and quality of Sham and Egyptian educational institutions increased relatively, education, training and scientific activities gained momentum again. Educational activities during the Mamluks period were not restricted to mosque, küttâb and madrasa and it was maintained even in tekke, zaviye, hankâh, ribât, tomb, hospital, palace or even caravanserais. Indeed, despite the fact that the madrasas appealed elite factions, these places offered education, culture-art, health and religious guidance services for all segments of the society. These institutions were also among social, political and economically oriented organizations. In this period, the roles of the mosques and the madrasas almost confused, it was also known that in most of the madrasas, Friday prayers or even five daily prayers began to be performed since 14 th the century. Except for the previous ones, it was understood that almost majority of madrasas had a dual function as madrasa and mosque. Shops and arable land were allocated to these institutions and foundations were established as well. It was understood that the Mamluk sultans, who evaluated these conditions and opportunities, supported the expansion of educational institutions, especially the madrasas, and increased the number of the assigned staff to contribute to both spread of knowledge and guaranteeing their reign.

___

  • Abdü'l-'âl, İ. S. (1984). İbn Kesîr ve Menhecühü fî İlmi’t-Tefsîr. Kâhire.
  • Acar, A. ve Ergin, M. M. (2012). Halep’te Memlüklü Dönemine Ait Medrese Vakıfları. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. XIV-2/1-36.
  • Açıkgenç, A. (1995). Evâil. DİA. İstanbul. XI/513-514.
  • Ağır, A. M. (2015). Memlûklarda Ticaret. Konya: Çizgi Kitabevi.
  • Aksoy, B. (2002). Ebû Şâme el-Makdisî ve Hadisçiliği. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Ankara.
  • Algül, H. (1998). Müslümanların Siyasî Hakimiyeti Altında Yaşayan Gayr-i Müslimlere Tanınan Haklar Konusunun Çeşitli Devirler İçinde İslâm Tarihine Yansıması. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. VII-7/13-23.
  • Apak, Â. (2011). Anahatlarıyla İslâm Tarihi-4 Abbâsîler Dönemi. İstanbul: Ensar Neşriyat.
  • Arpa, E. (2001). İbn Teymiyye'nin Kur'an Anlayışı ve Anlama Metodu. Basılmamış Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Ankara.
  • Âşûr, S. A. (1976). el-Asru’l-Memâlikî fî Mısr ve'ş-Şâm. Kâhire: Dâru'n-Nahda.
  • Atmaca, E. (2015). Memlûkler Döneminde Halep İlmî Hayatında Ders Halakaları ve Ulemâ Tarafından Okutulan Ders Kitaplarının Tespiti. Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. II-3/44-81.
  • Ayalon, D. (1949). The Circassians in the Mamluk Kingdom. Journal of the American Oriental Society. LXIX-3/135-147.
  • Ayalon, D.(1989). Memlûk Devleti’nde Kölelik Sistemi. Tarih İncelemeleri Dergisi. İzmir: Ege Üniversitesi Edebiyet Fakültesi Yayınları. IV-1/211-247.
  • Ayalon, D. (2015). Memlûk Ordusunun Yapısı Üzerine Araştırmalar I-II-III. çev. A. M. Ağır, Ankara: TTK Yayınları.
  • Ayaz, F. Y. (2007). Memlük Sultanlarından Seyfeddin Ebûbekir ve Alaeddin Küçük Dönemlerinde (741-742/1341) Büyük Emîler Arasındaki Mücadeleler. Dinî Araştırmalar. IX-27/247-271.
  • Ayaz, F. Y. (2015). Memlükler (1250-1517. İstanbul: İsam Yayınları. Aycan, İ. ve Söylemez, M. M. (2002). İdeolojik Tarih Okumaları. Ankara: Ankara Okulu Yayınları.
  • Baş, E. (2006). Dil Tarih İlişkisi Bağlamında Osmanlı Türklerinde Arapça Tarih Yazıcılığı. Ankara: TDV Yayınları.
  • Bayraktar, F. (1987). İslâm Eğitiminde Öğretmen/Öğrenci Münâsebetleri. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Vakfı Yayınları.
  • Bayraktar, M. (1992). İslâm'da Bilim ve Teknoloji Tarihi. Ankara: Rehber Yayınları.
  • el-Birzâlî, Alemüddîn Kâsım b. Muhammed Yûsuf. (1427/2006). el-Muktefâ alâ Kitâbi'r- Ravzateyn. I-II. tah. Ö. A. Tedmürî. Beyrût: el-Mektebetü'l-Asriyye.
  • Bouamrane, C. (2010). Ortaçağ İslâm Dünyasında Bilim ve Gelişmesi. çev. H. Şimşek. İSTEM. Konya. XIV(2009)/383-396.
  • Bozkurt, N. (2016). Mutezile'nin Altın Çağı Me'mûn Dönemi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları.
  • Braudel, F. (1996). Uygarlıkların Grameri, çev. M. A. Kılıçbay. İstanbul: İmge Kitabevi.
  • Brend, B. (1995). Doğu'dan Gelen Yenileşme Hareketi Selçuklular'ın İran ve Anadolu'ya Girişi. çev. A. Üstün. DEÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi. IX/391-410.
  • el-Buhârî, Ebû Abdullâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm İbni'l-Muğîre b. Berdizbeh. (1315/1897). Sahîhu'l-Buhârî. I-VIII. İstanbul: el-Mektebe el-İslâmiyye.
  • Cahen, C. (2000). İslamiyet I Doğuştan Osmanlı Devletinin Kuruluşuna Kadar. çev. Esat Nermi Erendor. Ankara: Bilgi Yayınevi.
  • el-Cezerî, Şemsüddîn Ebû Abdillâh Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr el-Kuraşî. (1419/1998). Târîhu Hevâdisi'z-Zemân ve Enbâihi ve Vefeyâti'l-Ekâbir ve'l-A'yân min Enbâihi. I-II. tah. Ö. A. Tedmürî. Beyrût.
  • Clot, A. (2005). Kölelerin İmparatorlugu Memlûklerin Mısır'ı (1250-1517). çev. T. Ilgaz. İstanbul: Epsilon Yayınları.
  • Çalık, G. (2008). Sultan Baybars ve Haçlılarla Mücadelesi. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Ankara.
  • Çelebi, A. (1983). İslam'da Eğitim Öğretim Tarihi. çev. Ali Yardım, İstanbul: Damla Yayınları.
  • Çetin, A. (1999). Irfan Ordusunun Temelleri Türklerde Medreseler (Karahanlı, Selçuklu ve Beylikler Devri Medreseleri). Dini Araştırmalar. II-5/178-201.
  • Çetin, O. (1981). Selçuklu Müesseseleri ve Anadoluda İslamiyetin Yayılışı. İstanbul: Marifet Yayınları.
  • Çubukçu, İ. A. (1987). Türk-İslam Kültürü Üzerine Araştırmalar ve Görüşler. Ankara: AÜİF Yayınları.
  • Dehmân, M. A. (1410/1990). Mu'cemü'l-Elfâzi’t-Târîhiyye fi‘l-Asri’l-Memlûkî. Dımaşk: Dâru'l- Fikr.
  • Deliser, B. (2004). Zerkeşî ve Kur’an İlimlerindeki Yeri. Basılmamış Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Ankara.
  • Demirci, M. (1996). Beytü'l-Hikme Kuruluşu, İşleyişi ve Etkileri. İstanbul: İnsan Yayınları.
  • Dumlupınar, S. (2009). Kalavun Dönemine Kadar Memlûk-Haçlı İlişkileri. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi. Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. İzmir.
  • Durmuş, E. (2005). Siyasî, İktisadî ve Kültürel Açıdan İlhanlı Memlük Münasebetleri. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi. Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Şanlıurfa.
  • Eren, M. (2003). Kadınların Hadis İlmine Katkıları. AÜİFD. Ankara. XLIV-1/83-110.
  • Ergül, H. (2004). Rivayet Tefsirleri Açısından Taberî ve İbn Kesîr Tefsirlerinin Mukayesesi. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi. Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Sakarya.
  • Erkoçoğlu, F. (2012). Arap Hazar İlişkileri, Ankara: Yayınevi.
  • Evkuran, M. (2008). Osmanlı Bürokrasisinde Yüksek Siyaset-Ulemâ İlişkileri: Molla Lütfi Örneğinde Bir Değerlendirme. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 2008/1. VII- 13/37-60.
  • Fazlurrahmân. (2001). Tarih Boyunca İslamî Metodoloji Sorunu. çev. Salih Akdemir. Ankara: Ankara Okulu Yayınları.
  • Gözütok, Ş. (2012). İslam'ın Altın Çağında İlim. İstanbul: Nesil Yayınları.
  • Gutas, D. (2003). Yunanca Düşünce Arapça Küıtür Bagdat'ta Yu nanca-Arapça Çeviri Hareketi ve Erken Abbasi Toplumu. çev. L. Şimşek. İstanbul: Kitap Yayınları.
  • Güleç (Topçu), A. (1997). Zehebî ve Mîzânü’l-İ’tidâl’indeki Cerh ve Ta’dil Metodu. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Isparta.
  • Güner, A. (2001). Sâbûr b. Erdeşîr ve Dâru'l-İlm’i. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. İzmir. XIII-XIV/65-92.
  • el-Hamevî, Şihâbüddîn Ebî Abdillâh Yâkût b. Abdillâh er-Rûmî. (1993). Mu'cemü'l-Udebâ İrşâdu'l- Erîb ilâ Ma'rifeti'l-Edîb. I-VII. tah. İ. Abbâs. Beyrût: Dâru'l-Ğarbi'l-İlmî.
  • Hamza, A. (1366/1947). el-Hareketü’l-Fikriyye fî Mısr fi'l-Asrayni'l-Eyyûbiyyi ve'l-Memlûkiyyi'l- Evvel. Kâhire: Dâru'l-Fikri'l-Ğarbî.
  • Hitti, P. K. (1959). Syria: A Short History, New York.
  • Hitti, P. K. (1971). Islam A Way of Life. Toronto.
  • Hodgson, M. S. G. (1993). İslâm’ın Serüveni Bir Dünya Medeniyetinde Bilinç ve Tarih, I-II. çev. İ. Akyol ve S. Demirci vd. İstanbul: İz Yayınları.
  • Hodgson, M. S. G. (1997). Dünya Tarihinde İslâm. çev. A. Kanlıdere. İstanbul: Yöneliş Yayınları.
  • Holt, P.M. (2007). Haçlı Devletleri ve Komşuları. çev. T. Akad. İstanbul: Kitap Yayınları.
  • Humphreys, R. S. (2004). İslam Tarih Metodolojisi-Bir Sosyal Tarih Uygulaması-. çev. M. Bedir ve F. Aydın, İstanbul: Litera Yayınları.
  • Hunke, S. (1972). Avrupa'nın Üzerine Doğan İslâm Güneşi. çev. Servet Sezgin. İstanbul: Bedir Yayınevi.
  • İbn Battûta, Ebû Abdullâh Muhammed b. Abdillâh el-Levatî et-Tancî. (ty). Büyük Dünya Seyahatnamesi. çev. M. Ş. Paşa. sad. M. Çevik. İstanbul: Yeni Şafak Yayınları.
  • İbn Habîb, Ebû Ca'fer Muhammed el-Hâşimî el-Bağdâdî. (1361/1942). Kitâbü'l-Muhabber. tah. Eliza Lichten-Stadter. Haydarâbâd.
  • İbn Hacer el-Askalânî, Şihâbüddîn Ahmed b. Ali. (1414/1993). ed-Dürerü’l-Kâmine fi A’yâni’l- Mieti’s-Sâmine. I-IV. Beyrût: Dâru'l-Ceyl.
  • İbn Haldûn, Abdurrrahman b. Muhammed Ebû Zeyd Veliyyüddîn el-Hadramî el-İşbilî. (2001). Kitâbü'l-İber ve Dîvânü'l-Mübtedei ve'l-Haber fî Târîhi'l-Arabi ve'l-Berber ve men Âsarahum min zevi'ş-Şe'ni'l-Ekber. I-VIII. tah. H. Şehhâde ve S. Zekkâr. Beyrût: Dâru'l- Fikr.
  • İbn Hallikân, Ebü'l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr. (1398/1978). Vefeyâtü'l-A‘yân ve Enbâu Ebnâ’i’z-Zemân. tah. İhsân ‘Abbâs. Beyrût: Dâru Sâdır.
  • Ibn Iyâs, Ebü'l-Berekât Muhammed b. Ahmed el-Mısrî el-Hanefî. (1972-1984). Bedâiu'z-Zühûr fî Vekâii'd-Dühûr. I (1-2)-V. tah. M. Mustafa. Kâhire.
  • İbn Kâdî Şühbe, Ebû Bekr b. Ahmed b. Muhammed ed-Dımaşkî. (1977-1994). Târîhu İbn Kâdî Şühbe. I-III. tah. A. Dervîş. Me'hadü'l-İlmî. Dımaşk.
  • İbn Kesîr, Ebü'l-Fidâ İsmâîl b. Ömer. (1997-1999). el-Bidâye ve’n-Nihâye. I-XXI, tah. Abdullâh b. Abdü'l-Muhsin et-Türkî. Cîze. Dâru Hicr.
  • İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullâh b. Müslim. (1388/1969). el-Meârif. tah. Servet Ukkâşe. Kâhire.
  • İbn Tağrîberdî, Cemâlüddîn Ebi'l-Mehâsin Yûsuf. (1413/1992). en-Nücûmü'z-Zâhire fî Mülûki Mısr ve'l-Kâhire. I-XVI. tah. M. H. Şemsüddîn. Beyrût: Dâru'l-Kütübi’l-İlmiyye.
  • İbn Tağrîberdî, Cemâlüddîn Ebi'l-Mehâsin Yûsuf. (1405-1430/1984-2009). el-Menhelu's-Sâfî ve'l-Müstevfî ba'de'l-Vâfî. I-XIII. tah. M. M. Emîn. Kâhire: Merkezu Tahkîki't-Türâs.
  • İbnü'l-Cevzî, Ebu'l-Ferec Abdurrahmân b. Ali b. Muhammed. (1415/1995). el-Muntazam fî Târîhi'l- Mülûk ve'l-Ümem. I-XIX. tah. Muhammed A. Atâ ve M. A. Atâ. Beyrût.
  • İzzeddîn Ali, M. K. (1409/1989). el-Hareketü’l-İlmiyye fî Mısr fî Devleti’l-Memâlîki’l-Çerâkise Dirâse ani't-Târîh ve'l-Müerrihîn (784-922/1382-1517). Beyrût.
  • Kaçar, Y. (2006). Bahrî Memlûk Devleti’nin Eğitim Sistemi ve Medreseler (1250-1382). Basılmamış Yüksek Lisans Tezi. Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Tokat.
  • Kafesoğlu, İ. (1972). Selçuklu Tarihi. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
  • Kalaycı, M. (2013). Tarihsel Süreçte Eşarilik Maturidilik İlişkisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları.
  • Kara, A. (2017). Bir Memlüklü Aydın, Bürokrat ve Tarihçi İbn Kesîr (701-774/1301-1374). Ankara: İlâhiyât.
  • Karataş, A. İ. (2013). İslâm Medeniyetinde Kitap ve Kütüphane. Hece. Ankara. CXCVIII/CXCIX/ CC/542-553.
  • Kayaoğlu, İ. (1981). Anadolu Selçukluları Devrinde Ticari Hayat. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. XXIV-1/359-373.
  • Kayaoğlu, İ. (1985). İslâm Kurumları Tarihi. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
  • Kazıcı, Z. (2011). İslam Medeniyetleri ve Müesseseleri Tarihi. İstanbul: İfav Yayınları.
  • Kehhâle, Ö. R. (1379/1959). A'lâmu'n-Nisâ fi Âlemi'l-Arab ve'l-İslâm. I-V. Beyrût: Müessesetü'r- Risâle.
  • Keleş, B. (2002). Memlûkler Döneminde İdarî Yapı. Türkler. ed. H. C. Güzel. K. Çiçek ve S. Koca, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları. V/309-319.
  • Keleş, H. (2010). Memlûkler’de Bilimsel, Sosyal ve Kültürel Hayat. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi. Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Tokat.
  • Kızıltoprak, S. (2002). Memlûk Sistemi. Türkler. ed. H. C. Güzel. K. Çiçek ve S. Koca. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları. V/320-336.
  • Keskioğlu, O. (1983). Müslümanların İlim ve Medeniyete Hizmetleri. Ankara: DİB Yayınları.
  • Kılavuz, S. (2014). Ana Hatlarıyla İslâm Akâidi ve Kelâma Giriş. İstanbul: Ensar Neşriyat.
  • Kırpık, G. (2009). Nizamiye Medreseleri Ortaçağın Yükseköğretim Kurumu. Ankara: Anıl Matbaası.
  • Kopraman, K. Y. (1992). Mısır Memlûkleri (1250-1517). Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi. ed. K. Seyithanoğlu. İstanbul: Çağ Yayınları. VI/433-543. VII/17-48.
  • Kopraman, K. Y. (2005a). Mısır Memlûkleri (1250-1517). Makaleler. haz. E. S. Yalçın ve A. Çetin, Ankara: Berikan Yayınları. 81-159.
  • ________ (2005b). Mısır Türk Sultanlığı (Memlûkler). Makaleler. haz. E. S. Yalçın ve A. Çetin, Ankara: Berikan Yayınları. 55-61.
  • Kortantamer, S. (1984). Memlûklar’da Devlet Yönetimi ve Bürokrasi. Tarih İncelemeleri Dergisi. İzmir: Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları. II/27-45.
  • ________ (2011). Memluk Toplumunda Kadın. Ortaçağda Kadın. ed. A. Çetin. Ankara: Lotus Yayınları. 605-620.
  • Köymen, M. A. (1983). Alp Arslan ve Zamanı II. Akara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Basımevi.
  • Kurt, A. (2002). Tarihi Süreçte Türk Kadınları. Türkler. ed. H. C. Güzel, K. Çiçek ve S. Koca, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları. V/399-405.
  • Lane S. ve Poole. (1901). A History of Egypt in the Middle Age. London.
  • Lapidus, I. M. (1984). Muslim Cities In The Later Middle Ages. Cambridge: Cambridge University Press.
  • Lapidus, I. M. (2005). İslâm Toplumları Tarihi Hazreti Muhammed’den 19. Yüzyıla. çev. Y. Aktay. İstanbul: İletişim Yayınları.
  • Lewıs, B. (2008). Egypt and Syria. The Cambridge History of Islam. ed. P. M. Holt ve B. Lewis, Cambridge: Cambridge University Press. I-A/175-230.
  • Mahamid, H. (2011). Memlûkler Dönemi Suriye'de Yükseköğretim Müesseseleri ve Camiler. çev. H. Yılmaz. M.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi. 2011/2. XLI/254-274.
  • Mahmûd, Ş. C. A. (1409/1989). Memâlîkü’l-Bahriyye ve Kazâuhum ale’s-Salîbiyyîn fi’ş-Şâm. Medîne.
  • Makdisi, G. (1981). The Rise of Colleges Institutions of Learning in Islam and The West. Edinburgh: Edinburgh University Press.
  • el-Makrizî, Ebü'l-Abbâs Ahmed b. Ali Abdulkâdir el-Ubeydî. (1270/1853). Kitâbü'l-Mevâiz ve'l- İ'tibâr bi Zikri'l-Hıtat ve'l-Âsâr. I-II. Beyrût: Dâru Sâdır.
  • Marsot, A. L. (2010). Mısır Tarihi Arapların Fethinden Bugüne. çev. G. Ç. Güven. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
  • Miquel, A. (1991). İslam ve Medeniyeti Doğuştan Günümüze I. çev. A. Fidan ve Hasan Menteş. Ankara: Birleşik Dağıtım.
  • en-Nuaymî, Abdulkâdir b. Muhammed ed-Dımaşkî. (1410/1990). ed-Dârisü fî Târîhi’l-Medâris. I-II. tah. İ. Şemsüddîn. Beyrût: Dârul'-Kütübi'l-İlmiyye.
  • en-Nüveyrî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Abülvehhâb b. Muhammed el-Bekrî et-Teymî el- Kuraşî (1424/2004). Nihâyetü'l-Ereb fî Fünûni'l-Edeb. I-XXXIII. tah. M. Kümeyha ve A. Terhînî vd. Beyrût: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye.
  • Ocak, A. (1993). Nizâmiye Medreseleri. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi. İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Malatya.
  • Ocak, A. (2002), Nizâmiye Medreseleri ve Büyük Selçuklularda Eğitim. Türkler. ed. H. C. Güzel, K. Çiçek ve S. Koca, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları. V/721-727.
  • Ocak, A. (2009). Selçuklu Medreselerinin Mağrib ve Endülüs Üzerindeki Etkileri. Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 4/3 Spring 2009, p. 1622-1647, ISSN: 1308-2140, www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.746, ANKARA-TURKEY.
  • Ocak, A. (2011). Selçuklu İlim ve Tefekkür Hayatında Kadınların Yeri. Ortaçağda Kadın. ed. A. Çetin, Ankara: Lotus Yayınları. 420-458.
  • el-Ömerî, Ahmed b. Yahyâ b. Fadlillâh. (2010). Mesâlikü’l-Ebsâr fî Memâlîki’l-Emsâr. I-XXVII. tah. K. S. el-Cubûrî ve M. en-Necm. Beyrût: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye.
  • Önkal, A. ve Bozkurt, N. (1993). Cami. DİA. İstanbul. VII/46-56.
  • Özcan, A. (2006). Memlûkler Devletinde Merkez Teşkilâtı. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi. Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Tokat.
  • Özpınar, Ö. (2005). Hadîs Edebiyatının Oluşumu. Ankara: Ankara Okulu Yayınnları.
  • Paksoy, K. (1999). İbn Kesîr’in Hayatı Eserleri ve Hadis İlmindeki Yeri. Basılmamış Doktora Tezi. Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Şanlıurfa.
  • Pedersen, J. (1979). Mescid. İA. İstanbul. VIII/1-71.
  • Piyadeoğlu, C. (2011). Büyük Selçuklu Coğrafyasında Yaşamış Kadın Alimler. Ortaçağda Kadın. ed. A. Çetin. Ankara: Lotus Yayınları. 459-469.
  • Polat, İ. E. (2006). Haçlılara Kılıç ve Kalem Çekenler. Ankara: Vadi Yayınları.
  • Polat, İ. E. (2009). Kıpçak Türklerinin Arap Medeniyetine Katkıları. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi. II-7/207-217.
  • Polat, Z. (2006). Tarihçi Olarak İbn Kesîr. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. İstanbul.
  • Rabie, H. (2003). Memlûk Askerinin Eğitimi. çev. A. Çetin. Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi. VII-2/219-235.
  • es-Safedî, Salâhuddîn Halîl b. Aybek. (1381-1465/1962-2004). el-Vâfî bi'l-Vefeyât. I-XXX. neş. Almanya Müsteşrikler Cemiyeti. tah. M. b. Muhammed. M. b. İbrâhîm b. Abdirrâhmân vd. Wiesbaden.
  • Sarıçam, İ. (1997a). Kümeyt b. Zeyd el-Esedî ve Hâşimiyyât’ı-I: İslam Tarihi Açısından Bir Değerlendirme. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. XXXVI/255-296.
  • Sarıçam, İ. (1997b). Kümeyt b. Zeyd el-Esedî ve Hâşimiyyât'ı-II. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. XXXVII/201-232.
  • Sarıçam, İ. ve Erşahin, S. (2014). İslâm Medeniyeti Tarihi. Ankara: TDV Yayınları.
  • Savut, H. (2012). Tefsir İlminin Rivayet Kaynaklı Sorunlarına Bir Çözüm Arayışı: İbn Kesîr (774/1373)’in Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm’i. Ankara: Yayınevi.
  • Savut, H. (2016). Memlük Müfessirleri, Ankara.
  • es-Sehâvî, Muhammed b. Abdurrahmân b. Muhammed Şemsüddîn. (1986). el-İ'lân bi't-Tevbîh limen Zemme Ehli't-Târîh, tah. Franz Rosenthal. çev. Sâlih Ahmed. Beyrût: Müessese Risâle.
  • es-Sehâvî, Muhammed b. Abdurrahmân b. Muhammed Şemsüddîn. (1412/1992). ed-Dav'ü'l-Lâmi' li-Ehli’l-Karni’t-Tâsi'. I-XII. Beyrût: Dâru'l-Ceyl.
  • Söylemez, M. (2011). Eğitim ve Öğretim Faaliyetleri. Emevîler Dönemi Bilim, Kültür ve Sanat Hayatı. Ankara: Ankara Okulu Yayınları. 75-122.
  • es-Sübkî, Tâcüddîn Ebû Nasr Abülvehhâb b. Takıyyüddîn. (1413/1993). Tabakâtü'ş-Şâfiiyyeti’l- Kübrâ. I-X, Hicr.
  • es-Süyûtî, Celâleddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. (1387/1967). Hüsnü'l-Muhâdara fî Târîhi Mısr ve’l- Kâhire. I-II. tah. Muhammed Ebü'l-Fadl İbrâhîm.
  • Şeşen, R. (1987). Selâhaddîn Eyyûbî ve Devlet. İstanbul: Çağ Yayınları.
  • Şeşen, R. (2001). İslâm Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
  • eş-Şeyh, A. (1994). el-Hâfız ez-Zehebî, Dâru'l-Kalem, Dımaşk.
  • Tekindağ, M. C. Ş. (1961). Berkuk Devrinde Memlûk Sultanlığı. İstanbul: İ.Ü. Edebiyat Fak. Yayınları.
  • Tekindağ, M. C. Ş. (1971). Memlûk Sultanlığı Tarihine Toplu Bir Bakış. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi. İstanbul. XXV/1-38.
  • Tomar, C. (2002). Kılıçtan Kaleme: Memlûklar ve Entelektüel Hayat. Türklük Araştırmaları Dergisi. İstanbul. XII/249-259.
  • Turan, O. (1948). Selçuklu Devri Vakfiyeleri III Celâleddin Karatay, Vakıfları ve Vakfiyeleri. Belleten. Ankara: TTK Basımevi. XII/18-158.
  • Türer, O. (1995). Ana Hatlarıyla Tasavvuf Tarihi. İstanbul: Seha Neşriyat.
  • Uysal, B. (2013). İslam Müesseseleri: Adalet, Divân, Hisbe Teşkilatı, Vakıf, Cami. Hece. Ankara. CXCVIII/CXCIX/CC/431-441.
  • Uzunçarşılı, İ. H. (1988). Osmanlı Devleti Teşkilâtına Medhal. Ankara: TTK Yayınları.
  • Ülkü, H. (ty). Başlangıçtan Günümüze İslâm Tarihi. I-IV.
  • Vural, M. (2016). İslâm Felsefesi Tarihi İslâm Düşüncesinin Tarihsel Seyri. Ankara: Elis Yayınları.
  • Yazıcı, N. (2006). İlk Türk-İslâm Devletleri Tarihi, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı.
  • Yazılıtaş, N. (2009). Fâtımî Devleti'nde Türkler. Ankara: TTK Basımevi.
  • Yenen, İ. (2013). İslâm Medeniyetinin Klasik (Ortaçağ) Batı Düşüncesine Etkileri. Hece. Ankara, CXCVIII/CXCIX/CC/322-330.
  • Yiğit, İ. (1991). Siyâsî-Dinî-Kültürel-Sosyal İslâm Târihi Memlûkler (648-923/1250-1517). İstanbul: Kayıhan Yayınları.
  • Yiğit, İ. (2002). Memlûkler Dönemi (1250-1517) Ilmî Hareketine Genel Bir Bakış. Türkler, ed. H. C. Güzel. K. Çiçek ve S. Koca. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları. V/748-756.
  • Yiğit, İ. (2004a). Memlükler. DİA. İstanbul. XXIX/90-97.
  • Yiğit, İ. (2004b). Memlükler Zamanında (1250-1517) Kadın. Diyanet İlmi Dergi. XL-2/131-144.
  • Yurdaydın, H. G. (1971). İslâm Tarihi Dersleri. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları.
  • Zengin, M. F. (2007). Ortaçağ İslam Devletlerinde Türk Memlükleri. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Ankara.
  • ez-Zühaylî, M. (1995). İbn Kesîr ed-Dımaşkî. Dımaşk: Dâru'l-Kalem.