MALATYA, ELAZIĞ, ADIYAMAN AĞIZLARINDA ‘SINIR ÖNCESİ BAKIŞ’ TAŞIYAN BİR YAKLAŞMA FİİLİ MODELİ:

Türkçede her türlü çekim ve yapım eklerle yapılabilmektedir. Bunun yanı sıra dil bilgisel (bağımlı) biçimbirim olarak görev alan bazı edat veya fiiller de gramatikleşerek çekimi ve yapımı sağlayabilir. Bazı fiillerin sözlüksel (bağımsız) biçimbirim iken dil bilgisel biçimbirim olarak kullanılmaları da çok yaygındır ve birçok kategori için örnekleri vardır. Türkçede fiillerin yeterlik, tezlik, sürerlik, yaklaşma gibi ifadelere bürünmesi için çeşitli yapılar kullanılır. Bunlardan en yaygın olanı ise bazı fiillerin gerçek anlamlarında değil de dil bilgisel biçimbirim olarak yer aldıkları "tasvir fiili" diye adlandırılan birleşik yapılardır. Türkçede tasvir fiillerinin yapısı şu şekildedir : {F1 (asıl fiil) -(y)A(zarf-fiil eki) F2 (yardımcı/tasviri fiil)-}. Bu yapılardan herhangi biri beklenen işlevi (yeterlik veya tezlik vs.) dışında da anlam yüklenebilirler. Bazen de beklenen işlev için (yeterlik, tezlik vs.) bunların dışında bir yapı kullanılabilir. Yaklaşma; bir fiilin gerçekleşmesine ramak kaldığını, olmanın eşiğinde bulunduğunu ifade eder. Yaklaşma, fiillerin 'zaman', 'kiplik', 'görünüş', "kılınış"larıyla ilgili görülen bir kategoridir. Türkiye Türkçesi edebî dilinde en yaygın yaklaşma şekli, tasvir fiili modelinde kurulan {F(y)A yaz-} yapısıdır: düşeyazdı, öleyazdı. Bu yapıtarihî ve yaşayan bazı Türk yazdı dillerinde de görülmektedir. Türkiye Türkçesi edebî dilinde {F-(y)A yaz-} tasvir fiili dışında da fiillerin yaklaşma tarzları yapılabilir. En yaygın olanları şunlardır: {neredeyse F-(y)AcAKtI /-(y)AcAK}: Neredeyse ağlayacaktı. Neredeyse ağlayacak. {az daha / az kalsın F-(y)AcAKtI}: Az daha gülecektim. Az kalsın gülecektim. {F1-DI F1-(y)AcAK} : Çocuk düştü düşecek. Türkiye Türkçesi ağızlarında daha farklı yaklaşma fiili şekilleri ile karşılaşılmaktadır. Mustafa Tanç Osmaniye ağzında "ol-" fiiliyle kurulan bazı yapıları incelemiştir. Malatya ili ağızlarında da edebî dildeki gibi {F-(y)A yaz-}, {neredeyse F-(y)AcAK(tI)}, {az kalsın F-(y)AcAK(tI)},{F-DI F-(y)AcAK} vb. kullanılır. Ancak bunların dışında, Türkiye Türkçesi edebî dilinde rastlamayan "yaklaşma" bildiren başka bir birleşik yapı daha vardır: {ediy ki F-(y)A} : bacım başın mı agrıy? ediy ki agrıya. (Bacım başın mı ağrıyor? Neredeyse ağrıyacak / ağrıdı ağrıyacak) {ediy ki F-(y)A} yapısının 3. teklik kişi çekimi ile kullanımı yaygın ve karakteristiktir. Ancak Malatya ve Elazığ'da 1. ve 2. kişi ile çekimleri de vardır. {ediy ki F-(y)A} yapısının özelliklerini şöyle gösterebiliriz: görünüş olarak "sınır öncesi bakış"; kiplik olarak "muhtemel olan sonuca yaklaşma; yaklaşma, yaklaşıklık; muhtemel, ihtimal"; zaman olarak "(başlamış ve belirginleşmiş bir durumun tamamlanmasına ramak kalan) gelecek zaman"

AN ADVERTIVE VERB MODEL IN THE DIALECTS OF MALATYA, ELAZIĞ, AND ADIYAMAN PROVINCES

All conjugation or derivation in Turkish can be made by suffixes. Besides, some postpositions or verbs in the function of dependent morphemes may also enable conjugation or derivation. It is very common for some verbs to be used as grammatical morphemes, though they are lexical (independent) morphemes, and there are many examples of this in many categories. Several structures are used to use the verbs as potential verbs, verbs of haste, durative verbs, approximative verbs, the commonest of which is the compound structures called “descriptive verbs”. These verbs are not used literally but as grammatical morphemes. The structure of the descriptive verbs in Turkish are as follow: {F1 (asıl fiil) (y)A(zarf-fiil eki) F2 (yardımcı/tasviri fiil)-}. Any of these structures may mean different than the expected function (potentiality or haste, etc.). Sometimes, the expected function (potentiality or haste, etc) can be given using different structures. Approximative expresses that the action is almost done and that it is on the point of happening. Appropximative is a category related to the ‘tense’, ‘mood’, ‘manner’ and ‘aspect’ of the verbs. The commonest approximative structure in Turkish is {F-(y)A yaz-} made with descriptive verb structure: düşeyazdı (he was on the pointf of falling down), öleyazdı (he nearly died). This structure is seen in some historical and contemporary Turkic literary languages. Aproximative can be made in literary Turkish using several structures apart from {F-(y)A yaz-}, the commonest of which are as follow: {neredeyse F-(y)AcAKtI /-(y)AcAK}: Neredeyse ağlayacaktı. Neredeyse ağlayacak. {az daha / az kalsın F-(y)AcAKtI}: Az daha gülecektim. Az kalsın gülecektim. {F1-DI F1-(y)AcAK} : Çocuk düştü düşecek. In the dialects, we see approximative structure that cannot be seen in literary Turkish language. Mustafa Tanç has studies some structures made with the verb “ol- (be)”. In the Malatya Province dialects the structıres {F-(y)A yaz-}, {neredeyse F-(y)AcAK(tI)}, {az kalsın F-(y)AcAK(tI)},{F-DI F-(y)AcAK} etc. Are used. However, there is another compound structure expressing approximative but not used in the literary Turkish: {ediy ki F-(y)A}: bacım başın mı agrıy? ediy ki agrıya. (Bacım başın mı ağrıyor? Neredeyse ağrıyacak / ağrıdı ağrıyacak) The use of the structure {ediy ki F-(y)A} with the conjugation of third person singular is common and characteristic. However, first and second person conjugations are also seen in Malatya and Elazığ. The features of the structure {ediy ki F-(y)A} can be shown as follow: in terms of aspect ‘proximative’; in terms of mood “approximation to the possible end; approximation, possible, probable”; in terms of tense “ future tense (something that has started or become evident is on the point of being completed)"

PDF

___

Akçataş, A. (2015), Türkiye Türkçesinde Zaman Belirleme, Turkish Studies-International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 10/16 Fall 2015, p. 17-72, ISSN: 1308-2140, www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.8851, ANKARA-TURKEY
Alkaya, E. (2008). Sibirya Tatar Türkçesi, Turkish Studies Series, Ankara 2008
Alkayış, F. (2008). Kâhta Ağzı Üzerine/Adıyaman, Türkiye Türkçesi Ağız Araştırmaları Çalıştayı, Türk Dil Kurumu-Harran Üniversitesi, Urfa, 25-30 Mart 2008, Bildiriler, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları 2009, s.67-70
Aslan DEMİR, S. (2014). Görünüş Kategorisi: Türkmence Örneği, Ankara: Grafiker Yayınları.
Ay, Ö. (2009). Türkiye Türkçesi Ağızlarında Fiil Çekimi, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Aydeniz, S. (1995). Türkiye Türkçesinde Tasvirî Fiiller ve Fonksiyonları, Afyon Kocatepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Eğitimi Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tez, Afyonkarahisar
Banguoğlu, T. (1995). Türkçenin Grameri, Türk Dil Kurumu Yayınları, 4. baskı, Ankara
Bilgegil, K. (1982). Türkçe Dilbilgisi, Dergah Yayınları, 2. baskı, Ankara
Buran, A. (1997). Keban, Baskil ve Ağın Yöresi Ağızları, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Buran, A. - İLHAN, N. (2008). Elazığ Yöresi Söz Varlığı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Clauson, S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Centrury Turkish, London
Coşkun, V. (2014). Özbek Türkçesi Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
DS. (1979). Derleme Sözlüğü I-XII Cilt, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Demirel, E. (2015). Gramerleşme Süreçleri Bakımından Nevādirü’ş- Şebāb’da Tasvirî Fiiller, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 10/8 Spring 2015, p. 819-834, ISSN: 1308-2140, www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.8186 ANKARA-TURKEY
Doğan, T. (2015). Mut Yöresi Ağzında ‘Yaklaşma’ Bildiren -DI oldu ve -(y)IK oluġ Yapıları, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 15/1, 2015 Yaz, s.105-114, İzmir
Doğan, T. / Usta, Ç. (2015). Türkiye Türkçesinde Sınır Öncesi Bakış Açısı ve Yaklaşma, Türkiyat Mecmuası, C. 25/Güz, 2015, s.167-192, İstanbul
Ercilasun, A. B. - Akkoyunlu, Z. (2014). Kâşgarlı Mahmud, Dīvānu Lugāti’t-Türk, Giriş-Metin- Çeviri-Notlar-Dizin, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Ergönenç Akbaba, D. (2011). Kazak ve Nogay Türkçesi Yazı Dillerinde Tasvir Fiilleri, Ankara: Grafiker Yayınları.
Ergönenç Akbaba, D. (2014). Standart Türkiye Türkçesinde Tasvir Fiillerinin Zamana Çizgisindeki Yeri, 7. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu, Elazığ 2014, Bildiriler Kitabı C.I, s.579-593
Johanson, L. (1971). Aspekt im Türkischen: Vorstudien zu einer Beschreibung des Türkeitürkischen Aspektsystems, Uppsala.
Gökçe, F. (2013). Gramerleşme Teorisi ve Türkçe Fiil Birleşmeleri, Oğuz Türkçesine Dayalı Tarihsel-Karşılaştırmalı Bir İnceleme. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
Güler, Z. (1992). Harput Ağzı, Elazığ: Elazığ Belediyesi Yayınları.
Gülseren, C. (2000). Malatya İli Ağızları (İnceleme-Metinler-Sözlük ve Dizinler), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Gülsevin, G. (1997). Eski Anadolu Türkçesinde Ekler, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Gülsevin, G. (2002). Uşak İli Ağızları (Dil Özellikleri-Metinler-Sözlük), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Gülsevin, S. (2014). Polonya’daki Türk Halklarından Karayların Dilinde 'Yaklaşma Yardımcı Fiili' Üzerine, Türkiye-Polonya İlişkilerinin 600. Yılında Dil ve Edebiyat Toplantısı, Türk Dil Kurumu, 26 Eylül 2014, Ankara
Günşen, A. (2011). Divanü Lügâti’t-Türk’te ‘yaklaşma’ Bildiren Fiiller, Turkish StudiesInternational Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 6/1 Winter 2011, p. 235-248, ISSN: 1308-2140, www.turkishstudies.net, ANKARA-TURKEY
Kara, M. (2005). Türkmen Türkçesi Grameri, Ankara: Gazi Kitabevi Yayınları.
Korkmaz, Z. (2014). Türkiye Türkçesi Grameri, Şekil Bilgisi, Türk Dil Kurumu yayınları, 4. baskı, Ankara
Ölker, G. (2015). Tarihi Belli Olmayan Eski Anadolu Türkçesi Metinlerinin Tarihlendirilmesinde Yeni Bir Kıstas: “et-/it-” ve “kıl-” Fiillerinin Kullanım Sıklığı, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 4/2 2015 s. 546-563, TÜRKİYE
Söyegow, M. (redaktör) (1999), Türkmen Dilinin Gramatikası Morfologiya, Aşgabat.
Tan, A. (2010). Kırgız Türkçesinde Tasvir Fiilleri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Tanç, M. (2004). Osmaniye İli Ağzında ol- ( < bol-) Yardımcı Fiilinin Yaklaşma İfade Eden Tasvir Yardımcı Fiili Olarak Kullanımı, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 2004-II, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. s.123-130
Yavuz, S. (2013). Adıyaman İli ve Yöresi Ağızları, Turkish Studies Series, Ankara 2013
Kemal, Yaşar (2008). Fırat Suyu Kan Akıyor Baksana-Bir Ada Hikâyesi-1, YKY Yay. 7. baskı, İstanbul
Tahir, Kemal (1969). Göl İnsanları, Bilgi Yayınevi, Ankara
Tahir, Kemal (1970). Rahmet Yolları Kesti, Bilgi Yayınevi, 2. baskı, Ankara