KARADENİZ BÖLGESİ AĞIZLARINDA –(y)XncA ZARF-FİİL EKİ VE GÖRÜNÜMLERİ

Zarf-fiil ekleri, fiillerin cümle içinde zarf olarak kullanılmasını sağlayan ve çeşitli işlevleri olan dil yapılarıdır. -(y)XncA, Eski Türkçeden günümüze dek bütün dönemlerde kullanılan işlek zarf-fiil eklerinden biridir. Eski Türkçe döneminde -GInçA biçiminde görülen bu ek, birden fazla ekin bir araya gelmesiyle oluşmuş eklerden biridir. Bu çalışmada, Karadeniz Bölgesi ağızlarında kullanılan -(y)XncA zarf-fiil eki ve ekin bölge ağızlarındaki farklı türev ve işlevleri irdelenecektir. Bu ek, Karadeniz bölgesi ağızlarında -(y)XncAk, -XncAs, XncAsI, -IncAn,-Incahın /-Incahan, -İncekin şeklinde farklı türevleri ile kullanılmaktadır. Aynı zamanda bölge ağzında -(y)XncA zarf-fiil ekiyle eş anlamlı olan -DX mXydX, -DX mX, -Dünü, -Duklarinnan, -Ende, -Ene gibi yapılar da mevcuttur. -(y)XncA, zengin işlev alanına sahip zarf-fiil eklerinden biridir. Bu ek bölge ağızlarında sınırlama, zamandaşlık, şart ve sebep bildirme işlevleriyle yaygın bir biçimde kullanılmaktadır. Ekin tarihi Türk lehçelerinde tespit edilen ancak Çağdaş Türkiye Türkçesinde edatlar vasıtasıyla kurulabilen arkaik sınırlama işlevinin bölge ağızlarında hala geçerli olduğu örneklerle gösterilmektedir. Bu ekin işlevlerini tam olarak görebilmek için öncelikle eklendiği fiil tabanının kılınış özelliğine bakılmalıdır. Çalışmanın son bölümünde kılınış kategorisi açıklanacak, Johanson'un kılınış tasnifi hakkında bilgi verilecek. Fiilimsilerin kılınış kategorisi bağlamında ele alınıp incelendiği çalışmalara kısaca değinildikten sonra bölge ağızlarında (y)XncA zarf-fiil eki ile kurulan zarf-fiil ekli parçaların başlangıç ve bitiş dönüşümlü fiillerde ortaya çıkardığı işlevsel özellikler örnek cümlelerden hareketle açıklanacak

THE AFFIX OF VERBAL ADVERBIAL - (y)XncA AND ITS ASPECTS IN THE DIALECTS OF BLACK SEA REGION

The affixes of verbal adverbials are the linguistic elements which enable the verbs to be used as adverbials and have various functions in the sentence. -(y)XncA is one of the affixes which has been used commonly as an verbal adverbial in all periods from Old Turkish up to now. In the period of Old Turkish, the affix which was seen in the form of -GInçA is one of the affixes which was created by combining more than one affixes. In this study, the affix of verbal adverbial -(y)XncA which is used in the dialects of Black Sea Region, the derivatives and functions of the affix will be discussed. This affix is used in Black Sea Region dialects with different variations such as -(y)XncAk, -XncAs, -XncAsI, -IncAn, Incahın/ -Incahan, -İncekin. At the same time, in the dialect of the region, some structures which are synonyms of –(y)XncA are present such as -DX mXydX, -DX mX, -Dünü, -Duklarinnan, -Ende, -Ene. -(y)XncA is one of the verbal adverbial affixes which has a rich function range. This affix is used for restriction, synchronization, notification for condition and reason functions. The date of the affix shows the validity of its function of archaic restriction via prepositions which can be only structured in Modern Turkey Turkish which was confirmed in historical Turkish dialects can be still shown in the region dialects with examples. To see all the functions of the affix, firstly the feature of actionality of the verb base must be studied. At the end of the study, the category of actionality will be explained. The classification of actionality of Johanson will be cleared. After mentioning the studies which the gerundials are studied in the context of actionality in short, the functional features of the parts which were structured with -(y)XncA verbal adverbial affix in initio-transformative verbs and finitransformative verbs will be explained based on sample sentences

PDF

___

Abaz, Ayşe (2004). Çorum-İskilip ve Yöresi Ağızları. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
Acar, Ergün (2008). Kastamonu Merkez İlçe ve Köyleri Ağzı. Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
Aksoy, Ömer Asım; DİLÇİN, Dehri (2009). Tarama Sözlüğü VII-Ekler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Avcı, Yusuf (1988). Amasya Aydınca Ağzı (İnceleme-Metinler- Sözlük). Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sivas.
Aydemir, İbrahim Ahmet (2010). Türkçede Zaman ve Görünüş Sistemi. Ankara: Grafiker Yayınları.
Aydın, Mehmet (2002). Aybastı Ağzı (İnceleme-Metin-Sözlük). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Bacanlı, Eyüp (2014). Kılınış Kategorisi ve Altaycada Kılınış Belirleyicisi Olarak Art Fiiller. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Bayraktar, Nesrin (2004). Türkçede Fiilimsiler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Çolakoğlu, Bülent Kahraman (2003). Trabzon Ağzı. Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans tezi.
Dağdelen, Güner (2011). Eskipazar Ağzı. Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
Demir, Necati (2001). Ordu İli ve Yöresi Ağızları (İnceleme, Metinler, Sözlük). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Demir, Necati (2006). Tokat İli ve Yöresi Ağızları(İnceleme, Metinler, Sözlük). Ankara: Gazi Kitabevi.
Demir, Necati (2006). Trabzon ve Yöresi Ağızları Cilt I – III. Ankara: Gazi Kitabevi.
Demir, Necati; AYDOĞDU, Özkan (2009). Giresun İli ve Yöresi Ağızları. Giresun: Giresun Valiliği Yayınları.
Deny, Jean (1941). Türk Dili Grameri (Osmanlı Lehçesi). Çev. Ali Ulvi Elöve. İstanbul: Maarif Matbaası.
Eren, M. Emin (1970). Zonguldak-Bartın-Karabük İlleri Ağızları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları 686.
Ergin, Muharrem (2012). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Basım Yayın.
Erdem, Mehmet Dursun (2006), Samsun Asarcık Ağzı. Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
Günay, Turgut (2003). Rize İli Ağızları (İnceleme-Metinler-Sözlük). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Hünerli, Bülent (2010). “Doğu Trakya Ağızlarında Arkaik Olarak Kullanılan Sınırlandırma İşlevindeki (-(y)XncA) Zarf-fiil Eki”. Turkish Studies, 5/1 Winter.
Hünerli, Bülent (2012). Oğuz Grubu Türk Lehçelerinde Zarf-Fiiller. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Johanson, Lars (2000). “Viewpoint operators in European languages” Dahl, Östen (Ed.), Tense and aspect in the language of Europe. Berlin & New York: Mouton de Gruyter. 27-187.
Kâhya, Hayrullah (2009). “Karamanlıca Bir Zarf-Fiil Eki:{-IncAs}”, Turkish Studies, 4/3 Spring.
Karaağaç, Günay (2012). Türkçenin Dil Bilgisi. Ankara: Akçağ Yayınları.
Karadoğan, Ahmet (2008). Türkiye Türkçesindeki -Dık ve -An Eklerinde Sınır Vurgulayışın Rolü”, Türk Dili 678, s. 519-527, Ankara.
Karadoğan, Ahmet (2009). Türkiye Türkçesinde Kılınış. Ankara: Divan Kitap.
Karadoğan, Ahmet (2013). Türkçede Sıralama Bildiren Zarf-Fiil Eklerinin Zamansal Yorumunda “Kılınış”ın Rolü, Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri-2008. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Karahan, Leylâ (2011). Türk Dili Üzerine İncelemeler “Anadolu Ağızlarında Kullanılan Bazı ZarfFiil Ekleri”. Ankara: Akçağ Yayınları.
Kılınç, Gülay (2009). Bolu İli Seben İlçesi Ağzı, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans tezi.
Koca, Sinan (2015). Görele ve Yöresi Ağızları, Giresun Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
Korkmaz, Zeynep (1994). Bartın ve Yöresi Ağızları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Korkmaz, Zeynep (2003). Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Kuyumcu, Osman (2006). Türkçenin Hemşin Ağzı. Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
Öründü, Fuat (2001). Trabzon ve Yöresi Ağızları. Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans tezi.
Pehlivan Serkan (2002). Rize ili Hemşin Ağzı. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans tezi.
Polat, Fadime (2000). Şavşat ve Yöresi Ağızları. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
Silahşor, Ebru (2011). Amasya Merkez Ağzı. Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans tezi.
Tiken, Kamil (1999). “Türkiye Türkçesinde Basit ve Birleşik Zarf–Fiillerin İfade ve İşlevleri”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 281-364.
Uçar, Erdem (2012). “Eski Türkçe -gInçA Zarf-Fiil Ekinin Kökeni Üzerine”. Gazi Türkiyat Türkoloji Araştırmaları Dergisi, 1(11), 47-52.
Uğurlu, Mustafa (1999). ArAk ve -p ile Kurulan Zarf Fiilli Parçalarda Sınır Vurgulayışın Rolü, 3. Uluslar Arası Türk Dil Kurultayı-1996, 1181-1187. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Üstüner, Ahad (2000). Anadolu Ağızlarında Sıfat-Fiil Ekleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.