İSTANBUL'UN İLK SİVİL ULUSLARARASI HAVALİMANI: FRANSIZ HAVAYOLU CFRNA/CIDNA ŞİRKETİNİN ROLÜ

19. yy sonu, 20. yy başları havacılığın ve uçak sanayisinin oluştuğu ve geliştiği yıllardır. Uçak ve uçak sanayii, 20. yüzyılın ilk çeyreğinde hızlanarak Avrupa'da ve Amerika'da devam etmiş; uçağa bağlı havacılık yapıları ve mimarisi gelişmeye başlamıştır. Askeri havacılık, havacılık mimarisinin oluşumunda ve gelişiminde önemli rol oynamıştır. Askeri havacılığa paralel olarak sivil ve ticari havacılık gelişmeye başlamıştır. 1920'li yıllarda Avrupa ve Amerika'da olduğu gibi, Türkiye Cumhuriyeti'nde de bu alanda önemli gelişmeler olmuştur. Türkiye Cumhuriyeti'nin kendi ulusal havayolu şirketini kurmasından çok önce üç yabancı havayolu şirketi Türkiye'de faaliyet gösterme hakkını elde etmiştir. Bunlardan birisi Compagnie Franco-Roumaine de Navigation Aérienne (CFRNA) (daha sonraki adıyla CIDNA) olmuştur. Bu makalede; Osmanlı Devleti'nden beri havacılık üssü olan Yeşilköy'deki Fransız havayolu şirketi CFRNA'ın (CIDNA) İstanbul'un kent tarihine ve havacılık mimarisine olan katkılarının incelenmesi amaçlanmıştır. Türk havacılık tarihinde belirli bir dönemi ve yapılanmayı açıklayan bir çalışma olması bu araştırmayı önemli kılmaktadır. CIDNA, Yeşilköy'de tesis ve personel ihtiyacını kolayca karşılamak için, İstanbul'u Edirne'ye bağlayan ana tren yoluna (dekovil hattına) yakın bir konumda seçilen yerde, 2 hangar ve 1 istasyon binası tesis etmiştir. Uçuş rotaları belirlenmiş, gerekli altyapı sistemleri oluşturulmuştur. Bu çalışmada, 1903 yılında uçağın icadıyla başlayıp, özellikle Osmanlı Devleti'nin son on yılındaki havacılık üssü olan ve Türkiye Cumhuriyeti'nde de bu açıdan önemli olan Yeşilköy semti, havacılık bağlamındaki önemi dolayısıyla kapsamlı olarak ele alınmıştır. Fransız havayolları şirketlerinden biri olan CFRNA/CIDNA tesisleri ve onların daha sonraki uzantısı olan Yeşilköy Atatürk Havalimanı'nın oluşumu makalenin kapsamındadır. Çalışmada yöntem olarak literatür taraması yapılmış ve Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi'nin (BCA) belgeleri günışığına çıkartılarak bu belgelerden yararlanılmıştır. Bugün dahi büyük oranda özgün biçimlerini koruyan birer "endüstri mirası" niteliğinde olan bu şirketin tesisleri, BCA belgelerine dayanarak mimari yorumlar eşliğinde incelenmiştir. Bu tesis, daha sonra ilk milli havayolu şirketinin kurulmasıyla, Havayolları Devlet İdaresi'nin denetimine geçmiştir. Fransız şirketin bu yapılarından faydalanılmakta birlikte, Yeşilköy'de yeni terminal binası yapılmış, meteoroloji teşkilatı gelişmiş ve yeni uçuş rotaları ağı kurulmuştur.

THE FIRST CIVILIAN INTERNATIONAL AIRPORT OF ISTANBUL: THE ROLE OF FRENCH AIRLINE CFRNA/CIDNA COMPANY

The beginning of 20 th century is the period during which aviation and aircraft industry have generated and developed. Aircraft and aircraft industry continued in the West (Europe and the U.S.) by accelerating in the first quarter of 20 th century; aviation buildings and architecture related to aircraft, have started to develop. Military aviation had a significant role in creating and developing aviation architecture. In parallel with military aviation, civil and commercial aviation has begun to develop. As experienced in the West in 1920s, important developments were made in these fields in the Republic of Turkey. Long before establishment of national airline company of the Republic of Turkey, three foreign airline companies obtained the right to carry on business. One of them was Compagnie Franco-Roumaine de Navigation Aérienne (CFRNA) (later name was CIDNA). This article aims at reviewing the distributions of French airline company CFRNA (CIDNA), situated in Yeşilköy as the aviation base from the period of Ottoman State, on urban history and aviation architecture of Istanbul. Being a study describing a certain period and structuring in Turkish aviation history makes it important. CIDNA established 2 hangars and 1 station building in the location close to main railway (light railway) connecting Istanbul to Edirne in order to meet the need of facility and personnel in Yeşilköy easily. The flight routes were identified and the required substructure systems were generated. In this study, the district of Yeşilköy which was aviation base from the invention of aircraft in 1903 to the last decade of Ottoman State in particular which was important in the Republic of Turkey in this aspect has been discussed comprehensively in terms of its significants in aviation. Background of CFRNA/CIDNA facilities as one of French airline companies and Yeşilköy Atatürk Airport as their next extension are included in the article. Literature review was carried out as a method in the study and the documents of Prime Ministry Republic Archive (BCA) were brought into light and used. These facilities of the company as an “industrial heritage” considerably preserving their unique forms even today, were reviewed along with the architectural interpretations based upon BCA documents. This facility has been taken under control of Airline State Administration with the establishment of the first national airline company afterwards. Together with taking advantage of these structures of French company, new terminal building was constructed in Yeşilköy, meteorology organization was developed and a network for new flight routes was set up.

PDF

___

Atatürk Kütüphanesi Harita Arşivi, "Yeşilköy" Haritaları (HRT_002181).
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA) Belgeleri, dosya no: 230-0-0-0_60-22-1.
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA) Belgeleri, dosya no: 230-0-0-0_58-12-2.
CIDNA'nın uçuş rotalarını gösteren reklam afişleri, 1929-1930; https://semeuse25cbleu.net/miscellanees/la-naissance-du-service-postal-aerien/, erişim:10.09.2017
Dervişoğlu, F.M., (2011). Nuri Demirağ- Türkiye'nin Havacılık Efsanesi, Ötüken Neşriyat A.Ş., İstanbul.
Douglas, D., (1996). The Invention of Airports: A Political, Economic and Technological History of Airports in the United States, 1919-1939, PhD Thesis, The University of Pennsylvania.
Eggebeen, J., (2007). Airport Age: Architecture and Modernity in America, PhD Thesis, The City University of New York.
Gülten, Z., (2010). Havacılık Tarihinde Yeşilköy, Hava Basımevi ve Neşriyat Müdürlüğü, Etimesgut, Ankara.
Harvey, A.D., (2000). "Bombing and the Air War on the Italian Front 1915-1918", Air Power History, 47(3): 34.
Hava Kuvvetleri Müzesi Arşivi, Yeşilköy, İstanbul.
Hürkuş, V., (Hazırlayan: Hürkuş Şarman, G., Hürkuş Maxon, S.) (2014). Bir Tayyarecinin Anıları (Yaşantı), YKY, 2. Baskı, İstanbul.
Hürtürk, K., Sarıgöl, G., Kline, S., (2009). Türkiye'de Ticari Havacılık Tarihi-1909/1967 Pervaneli Uçaklar Devri, D Yayınevi, İstanbul.
İlmen, S., (1947). Türkiye'de Tayyarecilik ve Balonculuk Tarihi, İ. Horoz Basımevi, Ankara.
İnceöz, S., (1996). "Türkiye'nin İlk Uçak Fabrikasını Kuran Adam: Nuri Demirağ, Aksiyon Dergisi, 15 Haziran 1996.
Kansu, Y., Şensöz S., ve Öztuna Y., (1971). En Eski Çağlardan 1. Dünya Savaşı'na Kadar - Havacılık Tarihinde Türkler/1, Hava Kuvvetleri Basım ve Neşriyat Müd. Etimesgut- Ankara.
Kronenburg, R., (2002) (1995). Houses In Motion- The Genesis, History and Development of the Portable Building, Wiley-Academy, Second Edition.
Kuranda, K. M., (2002). Historic Context for Army Fixed Wings Airfields, 1903-1989, R. Christopher Goodwin&Associates, Inc., Frederick, MD. For U.S. Army Environmental Center, Aberdeen Proving Ground, MD.
Kurter, A., (2006). Türk Hava Kuvvetleri Tarihi, Türk Hava Kuvvetleri K.lığı Yay., Cit no: 1, Ankara.
Paris, M., (1989). "Air Power and Imperial Defence 1880-1919", Journal of Contemporary History, 24(2): 221.
Pearman, H., (2004). Airports- A Century of Architecture, Harry N. Abrams, Inc. Publishers, New York.
Spenser, J., (2008). The Airplane: How Ideas Gave Us Wings, Smithsonian Books, HarperCollins Publishers, New York, p. 256
Tayhani, İ., (2001). Atatürk'ün Bağımsızlık Politikası ve Uçak Sanayii (1923-1950), Türk Hava Kurumu Kültür Yayınları No:1, THK Basımevi, Ankara.
Webster, J., (1998). Historical and Architectural Overview of Military Aircraft Hangars: A General History, Thematic Typology and Inventory of Aircrafts Constructed on Department of Defense Installations. United States Air Force Air Combat Command.
Yalçın, O., (2011). Türk Tarihi Bakımından 20. Yüzyılda İki Önemli Gelişme: "Havacılığın ve Bir Liderin Doğuşu", Turkish Studies-International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/2 Spring 2011, p.1033-1062, www.turkishstudies.net, http://www.turkishstudies.net/Makaleler/1090529721_59Yalçın%20Osman.pdf, ANKARA- TURKEY.
Yalçın, O., (2013). Türk Hava Harp Sanayii Tarihi, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1. Basım, İstanbul.
Yalçın, O., (2009). "Mühürzade Nuri Bey'in (Demirağ) Hayatı ve Çalışmaları (1886-1957)", Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, 751.
Yusufoğlu, N. T., (2017). Türkiye'de Havacılık ve Uçak Sanayii Yapıları:1923-1940, İstanbul: Doktora Tezi, YTU.
Yusufoğlu, N. T.; Kara Pilehvarian, N., (2017). "Beşiktaş Tayyare Fabrikası (1936-1943)" ("Beşiktaş Aircraft Factory 1936-1943"), Megaron, e-dergi, YTÜ, 12(2): 249-262.
Zelef, H., (2014). "Impacts of Seaplanes and Seaports on the Perception and Conception of the Modern City: The Case of Istanbul", Journal of Urban History, SAGE Publications, 40(6): 1028-1053.