FÜTÜVVETÇİLİKTE VE TÜRK FÜTÜVVETÇİLİĞİNDE (AHİLİK) İDEAL İNSAN VE AHLÂKI

Arapça'da "gençlik, ergenlik çağı, delikanlılık" manâsına gelen fütüvvet kelimesi, ahlâkî anlamda "cömertlik, mürüvvet asalet" erdemlerine karşılık gelmektedir. Terim olarak ise, eski Arap toplumlarının asîl insan idealini ifade etmektedir. Fütüvvetçiliğin bir fikir ve ahlak hareketi olarak ortaya çıktığı yerler Arap-İslâm diyarları iken, toplumsal birlik (fityân) olarak gelişimi Türk ve İran bölgeleri olmuştur. Kabile değerlerinin bir araya getirdiği fityân, sözkonusu değerlerin işlevsizleşmesiyle toplumsal sorunlara kaynaklık etmiştir. Bunun üzerine fityân Abbasi Halifesi Nâsır'ın öncülüğünde İslâm tasavvufunun ilkeleri temelinde yeniden yapılandırılmıştır. Bu süreçte fütüvvet kuralları bir tüzükte (fütüvvetnâme) toplanarak fütüvvet yolunun temel ilkeleri tespit edilmiştir. Fütüvvetnâme yazma işi mutasavvıflara verilmiştir. Böylece fütüvvet sûfilik etkisine girmiştir. Sûfîlik etkisindeki fütüvvet, kabile değerlerinden soyutlanmış İslâm'ın yüksek insan idealine yönelmiştir. Abbasi Halifesi Nâsır zamanında fütüvvet hareketi, merkezî bürokratik bir kuruma dönüştürülmüştür. Farklı kültürlerle etkileşim yeni fütüvvet yapılanmalarını ortaya çıkarmıştır. Fütüvvetçilik Selçukluların Abbasî Hilâfetiyle kurdukları kültürel ilişkiler çerçevesinde bizzat halife tarafından görevlendirilen âlimler vasıtasıyla Anadolu'ya intikal etmiştir. Türk fütüvvet yapılanmasının adı ahiliktir. Dolayısıyla ahilik, fütüvvetin Türk kültürüne özgü biçimidir. Bu anlamda ahilik, fütüvvetçiliğin kadim Türk gelenekleriyle yoğuruluşunun esnaf teşkilatlarında bedenleşmesinden ibarettir. Ahîlikte İslâmî-tasavvufî fütüvvet ilkeleri ile kadim Türk gelenekleri eksenli bir ahlâk ve bu ahlâkın biçimlendirdiği bir insan tipi (ahi) geliştirilmeye çalışılmıştır. Ortaçağ çalışma kültürü, Bizans loncalarının etkisi, göçebelikten kalan tortular ve şehir yaşamının kayıtları ahilik ahlakının diğer biçimlendirici dinamikleridir. Türk esnaf ve sanatkârının çalışma yaşamına asırlarca yön vermiş ahi ahlakının tarihî-sosyolojik bir perspektifle ortaya konulması günümüz çalışma yaşamı açısından da önemlidir. Çalışmada ahilik belirginleştirilmeye çalışılmıştır. ahlakı, fütüvvet hareketinin gelişim seyri üzerinden

IDEAL HUMAN AND HIS/HER MORALS IN FUTUWWAISM AND TURKISH FUTUWWAISM (AKHISM)

Meaning “youth, adolescence, youthfulness” in Arabic, the word futuwwa corresponds to the virtues of “generosity, braver, nobility” in terms of morality. As a term, it represents ideal noble human of old Arabic societies. Futuwwaism as a movement of idea and morals originates in Arabic-Islamic lands while futuwwaism as a social union (fityân) originates in Turkish and Iranian regions. Congregated by tribalistic values, fityân served as the spring of social problems as the aforementioned values lost their functions. Thereupon, fityân was reconstructed under the leadership of Abbasi Khalifa Nâsır based on the principles of Islamic sufism. Within this period, futuwwa rules were gathered in a constitution and the basic principles of the way of futtuwwa were established. Sufis were in charge of writing the rules and regulations of futuwwa. Thus, futuwwa came under the influence of sufism. Under the influence of sufism, futuwwa turned towards high human ideal of Islam isolated by tribalistic values. Futuwwa movement turned into a central bureaucratic organization in the time of Abbasi Khalifa Nâsır. Interactions with different cultures brought out new futuwwa settlements. Futuwwaism was inherited to Anatolia via pundits put in charge by the khalifa personally within the frame of the cultural relations Seljuqs formed with Abbasi Khilafat. Akhism is the name of Turkish futuwwa construct. Therefore, akhism is the type of futuwwa exclusive to Turkish culture. In this sense, akhism is composed of futuwwa kneaded with archaic Turkish traditions to come into existence in craftspeople’s organizations. Akhism attempted to develop a moral system based on Islamic-sufistic futuwwa principles and archaic Turkish traditions as well as a kind of human (akhi) shaped by this moral system. Other formative dynamics of akhism morals are working culture of middle ages, effects of Byzantium guilds, residuals of nomadic life, and records of city life. The manifestation of akhi morals that directed the work life of Turkish merchants and craftspeople from a historical-sociological perspective is also important for modern-day work life. The present study attempted to make akhism morals explicit through the development process of futuwwa movement. STRUCTURED ABSTRACT

PDF

___

Anadol, Cemal 1991. Ahilik Kültürü ve Fütüvvet-nâmeler, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
Azamat, Nihat 2014. “Melâmet”, Ahilik Ansiklopedisi, C.II, Gümrük ve Ticaret Bakanlığı Yayınları, Ankara. ss. 106-107.
Barkan, Ömer Lütfi 1985. “Osmanlı İmparatorluğu’nda Esnaf Cemiyetleri”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, Prof Dr. Ömer Lütfi Barkan’a Armağan, C. 41, S. 1-4, İstanbul.
Bayram, Mikail 1979. “Baba İshak Harekâtı’nın Gerçek Sebebi ve Ahi Evren İlgisi”, Diyanet Dergisi, C. XVIII, Ankara.
Bayram, Mikail 1991. Ahi Evren ve Ahi Teşkilatının Kuruluşu, Damla Matbaacılık ve Ticaret, Konya.
Cahen, Claude 1986. “İlk Ahîler Hakkında” , Çev. Mürsel Öztürk, Belleten, C. L, S. 197, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara. ss. 591-601.
Cunbur, Müjgan 1975. “Anadolu Tarihinde Ahilerin Seyfi Kolu”, Türk Kültürü Dergisi, S. 153, 154, 155, Ankara.
Çağatay, Neşet 1952. “Fütüvvet-Ahi Müessesesinin Menşeî Meselesi”, A.Ü.İ.F. Dergisi, C. 1, S. 1, Ankara. ss.61-84.
Çağatay, Neşet 1981. “Fütüvvetnâmeler Nedir ve Niçin Düzenlenmişlerdir?”, VIII. Türk Tarih Kongresi, C. II’den Ayrı Basım, Ankara 1981.
Çağatay, Neşet 1990. Ahilik Nedir? Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
Çalışkan, Yaşar ve İkiz, M. Lütfi 1993. Kültür sanat ve Medeniyetimizde Ahilik, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
Debbağoğlu, Ahmet 1974. “Esnaf Birliklerinin Bünyesi”, Fikir ve Sanatta Hareket, S. 97. İstanbul.
Ebu Abdi’r-Rahman Muhammed İbn el-Hüseyn es-Sülemî 1977. Tasavvufta Fütüvvet, Çev. Süleyman Ateş, A. Ü. İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ankara.
Ekinci, Yusuf 1990. Ahilik ve Meslek Eğitimi, M.E.B. Yayınları, İstanbul.
Erarı, Ferhat 1999. “Ahilik ve Ahilik Kültürünün İktisadi Hayatımızdaki Anlam ve Önemi”, II. Uluslararası Ahilik Kültürü Sempozyumu Bildirileri, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
Gölpınarlı, Abdulbâki 1949-1950. “İslâm ve Türk İllerinde Fütüvvet Teşkilatı ve Kaynakları”, İ.Ü.İ.F. Mecmuası, C. XI, S. 1-4, İstanbul. ss. 3-354.
Gölpınarlı, Abdülbâki 1952. İslâm İllerinde Fütüvvet Teşkilatı ve Kaynakları, İ. Ü.İ. F. Mecmuası, C. XI, S. 1-4, İstanbul (ayrı basım).
Gölpınarlı, Abdülbâki 1953. Mevlâna’dan Sonra Mevlevîlik, İnkılap Yayınevi, İstanbul.
Gölpınarlı, Abdülbâki 1953-54. “Burgazî ve Fütüvvetnâmesi”, İ.Ü.İ.F.Mecmuası, C.XV, S.1-4, İstanbul.
Gölpınarlı, Abdülbâki 1955-56. “Fütüvvetnâme-i Sultanî ve Fütüvvet Hakkında Bazı Notlar”, İ.Ü.İ.F.Mecmuası, C.XVII, S. 1-4, İstanbul.
Gölpınarlı, Abdülbâki 1992. Melâmilik ve Melâmiler, Gri Yayınları, İstanbul.
Gölpınarlı, Abdülbâki 1997. Türkiye’de Mezhepler ve Tarikatlar, İnkılap Yayınevi, İstanbul.
Gülerman, Adnan ve Taştekil, Sevda 1993. Ahi Teşkilatının Türk Toplumunun Sosyal ve Ekonomik Yapısı Üzerindeki Etkileri, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
Güllülü, Sabahattin 1986. “Fütüvvet ve Ahi Ahlakı Konusunda Bazı Düşünceler”, XXI. Ahilik Bayramı Sempozyumu Tebliğleri, Ahilik Araştırma ve Kültür Vakfı Yayınları, İstanbul.
Güllülü, Sabahattin 1992. Ahi Birlikleri, Ötüken Yayınları, İstanbul.
Hartmann, Angelika 2014. “Nâsır-Lidînillâh”, Ahilik Ansiklopedisi, C.II, T.C. Gümrük ve Ticaret Bakanlığı Yayınları, Ankara. ss. 154-157.
Kal’a, Ahmet 1990. “Fütüvvet ve Ahiliğin Doğuşu”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, S. 65, İstanbul. ss. 273-282.
Kara, Mustafa 1986. “Fütüvvet-Melâmet Münasebeti”, XXI. Ahilik Bayramı Sempozyumu Tebliğleri, Ahilik Araştırma ve Kültür Vakfı Yayınları, İstanbul.
Kayaoğlu, İsmet 1976. “Fütüvvet ve Ahilik”, Türk Kültürü, Sayı: 166, Ankara. ss: 22-27.
Kayaoğlu, İsmet 1980. İslâm Kurumları Tarihi, A.Ü.İ.F. Yayınları, Ankara.
Kayaoğlu, İsmet 1981. “Halife en Nâsır’ın Fütüvvete Girişi ve Bir Fütüvvet Buyrultusu”, A.Ü.İ.F. Dergisi, C. XXV, Ankara. ss. 221-227.
Kazıcı, Ziya 1988.”Ahilik” İslâm Ansiklopedisi, C. I, T.D.V. Yayınları, İstanbul. ss. 540-542.
Kocatürk, Saadettin 1984. Fütüvvet ve Ahilik”, XX. Ahilik Bayramı Tebliğleri ve Esnaf ve Sanatkarların Sosyo-Ekonomik Meselelerinin Tartışıldığı Panel Tebliğleri, Kırşehir.
Köprülü, M. Fuat 1976. Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, T.T.K. Yayınları, Ankara.
Köprülü, M. Fuat 1999. Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu, T.T.K. Yayınları, Ankara.
Günşen, Ahmet 2014. “Ahi”, Ahilik Ansiklopedisi, C.I, T.C. Gümrük ve Ticaret Bakanlığı Yayınları, Ankara. ss. 23-24.
Kütükoğlu, Mübahat 1986. “Osmanlı Esnafında Oto-Kontrol Müessesesi”, Ahilik ve Esnaf, İstanbul.
Ocak, Ahmet Yaşar 1996. “Fütüvvet”, T.D.V.İ.A, C. XIII,. D.İ.B. Yayınları, İstanbul.
Öngören, Reşat 2014. “Melâmîlik”, Ahilik Ansiklopedisi, C. II, Gümrük ve Ticaret Bakanlığı Yayınları, Ankara. ss. 107-109.
Şahin, İlhan 2014. “Ahi Evran”, Ahilik Ansiklopedisi, C.I, Gümrük ve Ticaret Bakanlığı Yayınları, Ankara. ss. 80-81.
Taeschner, Franz, Ekim 1953-Temmuz 1954. İslâm Ortaçağında Futuvva (Fütüvvet Teşkilatı), Çev. Fikret Işıltan, İ.Ü.İ.F.Mecmuası, C. 15, Sayı. 1-4, İstanbul. ss. 3-32.
Taeschner, Franz Nisan 1972. “İslâm’da Fütüvvet Teşkilatının Doğuşu Meselesi ve Tarihi ana Çizgileri”, Çev. Semahat Yüksel, Belleten, C. XXXVI, S. 142, Ankara.
Torun, Ali 1996. “Muhtevâları ve Kaynakları İtibariyle Fütüvvet-nâmeler”, I. Uluslararası Ahilik Kültürü Sempozyumu Bildirileri, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
Uludağ, Osman Şevki ?. “İşAhlakı ve Kökleri”, Çalışma Dergisi, Yıl. 1, S. 3.
Ülgener, Sabri, F. 1981a. Zihniyet ve Din, Der Yayınları, İstanbul.
Ülgener, F. Sabri 1981b. İktisadî Çözülmenin Ahlak ve Zihniyet Dünyası, Der Yayınları, İstanbul.