ESKİ TÜRK EDEBİYATINDA TERCÜME GELENEĞİ VE BU GELENEKTE MANTIKU’T-TAYR TERCÜMELERİ

Arapça "terceme" kelimesinden tercüme; "çeviri" demek olup ifadelerin bir dilden başka bir dile aktarılmasıdır. Toplumların birbirlerini tanımalarında, ilmî ve fikrî gelişmelerde köprü görevini yerine getirmiş bu faaliyet, kültürler arası etkileşimde önemli rol üstlenmiştir. Medeniyetler bir ülkeden diğerine daha çok tercüme yoluyla girer. Dînî-didaktik edebiyatın önemli bir parçası olan Attar'ın Mantıkut-Tayr'ı da edebiyatımıza tercüme yoluyla girmiştir. Tasavvufî öğretiyi allegorik bir dille, konu bütünlüğü içinde ele alan ve hikâyelerle halka indirgeyen bu eser, kaynak eser olma özelliği kazanmıştır. Mantıku't-Tayr'ın edebiyatımızda XIV. yüzyıldan başlayarak XVIII. yüzyıla kadar her yüzyılda tercümeleri ve benzerleri yazılmıştır. Gülşehrî‟nin Mantıku‟t-Tayr„ı (1317), Ali Şir Nevaî‟nin Lisânü‟ttayr‟ı (1498/1499), İranlı Şemsî‟nin Deh Murg „u(1514), İbrahim Gülşenî‟nin Sîmurg-nâme‟si (d. 1533), Zaîfî‟nin Gülşen-i Sîmurg‟u (d. 1559), Ârifî Mehmed‟in Ravzatü‟t-Tevhîd‟i (d.1563), Kadıoğlu Şeyh Mehmed'in İnşirâhu‟s-Sadr'ı (1578) ,Şemseddin Sivâsî‟nin Gülşenâbâd‟ı (d. 1595) ve Fedâî Dede‟nin Mantıku‟l- Esrâr‟ı (d.1635) bu eserlerdendir. Bu çalışmada Mantıku‟t-Tayr tercümelerine farklı bir açıdan bakılmış,örneğe bağlı kalanlardan ziyade örnekten ayrılan şairlerin hangi çabalara giriştikleri,esere yeni bir düzen getirme ve eseri farklı açıdan yorumlama uğraşları irdelenmiştir.Örnekten isteyerek ayrılan şairlerin özellikle yardımcı hikâye seçimindeki tasarrufları konuyu dağıtmadan ele almada onlara avantaj sağlamıştır.Ayrıca temsili kahramanların çeşitliliği,eserin tertibi,farklı yorumlama tercihleri ve kişisel üslûp özellikleri örnekten uzaklaşmalarında hayli etkili olmuştur. Kahramanları bitkiler veya hayvanlar olsun, beyit sayısı az veya çok olsun, yardımcı hikâyeler ne derece farklı olursa olsun ana fikir ve konu bakımından bu eserler bir şekilde Attar'ın eserinden beslenmişler, söz konusu mesneviler şairlerin şairlikleri güç ve kudreti nispetinde olabildiğince orijinal olmayı başarabilmişlerdir.

THE TRADITION OF TRANSLATION IN CLASSICAL OTTOMAN LITERATURE AND MANTIKU'T- TAYR TRANSLATIONS IN THIS TRADITION

“Tercüme” comes from the Arabic “terceme” word means “çeviri” and it transfers the words from one language to another. This activity has important role on the intercultural communication, to know the communities‟ each other and the development of idea and science. Civilizations enter from one country to another through the translation. An important part of the religious and didactic literature of Attar‟s Mantıku‟t -Tayr enters our literature via translation. This work has gained to be the source work by handling the mysticism doctrine with an allegorical language and subject integrity and offering to the public. Translations and similars of the Mantıku‟t -Tayr were written in our literature starting from the XIV. century until the XVIII. century. Mantıku‟t- Tayr of the Gülşehrî (1317), Lisanü‟t- tayr of Ali Şir Nevaî (1498/1499), Deh Murg of the İranlı Şemsî (1514), Simurg-nâme of Ibrahim Gülşenî (1533), Gülşen-i Simurg of Zaîfî (1559), Ravzatü‟tTevhîd of Ârifî Mehmed (1563) , İnşirâhu‟s-Sadr of Kadıoğlu Sheikh Mehmed (1578), Gülşenâbâd by Şemseddin Sivâsî (d. 1595) and Mantıku‟l- Esrâr of Fedâî Dede(d.1635) are from these works. At this work,the translations of Mantıku‟t-Tayr have been analysed from a different point of view.How the poets who depend on the former examples and at the same time the poets who leave from former ones and go on their own ways strive to create a new formation and to interpret the Works from different points have been worked.Especially the attitudes and choices of poets who willingly leave from the former examples and go on their own ways about supporting stories get the whip hand of them without digressing the work. Also the multifariousnesses of the characters, the order of the work, different interpretation choices and personal wordings have been very effective for them to leave from the former examples. No matter its heroes are plants or animals, the number of the couplets are less or more, supporting stories are different, main ideas and subjects of these works somehow are fed from the work of Attar,and the masnawis(poem made up of rhymed couplets)have been successfully worked about being original with the efforts of the poets.

___

AKSOY, Hasan - İemseddin Sivâsî, Gülşen-âbâd,İslam Medeniyet Yay.,No:3,İstanbul 1990.

ÂRİFÎ, Ravzatü’t-Tevhîd,İzzettin Koyunoğlu Ktp.,Nu.:12781.

ATTÂR, Feridüddin, Mantık Al-Tayr,Çeviren Abdülbaki Gölpınarlı, İş Bankası Kültür Yay., İstanbul 2006.

ATTÂR, Feridüddin, Mantıku’t-Tayr,Çeviren Mustafa Çiçekler,Kaknüs Yay., İstanbul 2006.

CANPOLAT, Mustafa,Ali ŞirNevâi,Lisânü’t-tayr,Türk Dil Kurumu Yay., Ankara 1995.

ÇÖM, Erol, 16. Yüzyıl Ahlâkî Mesnevileri ve Şemseddîn-i Sivâsî’nin İbret- Nüma Adlı Mesnevisi, Selçuk Ü., SBE yayımlanmamış DT, Konya 2007.

DİLÇİN, Cem, “Mantıku‟t-Tayr'ın Manzum Çevirileri Üzerine Bir Karşılaştırma”, AÜ., Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, Ankara 1993, s.35.

GÖÇER, Zehra, “Franz Taeschner ve Ahilik Üzerine Çalışmaları”, II. Ahi Evran-ı Velî ve Ahilik Araştırmaları Sempozyumu (13 Ekim 2006) Bildiriler, Kırşehir 2006, s.133.

GÜLİEHRÎ, Mantıku’t-Tayr, İzzettin Koyunoğlu Ktp.,Nu.:11455.

GÜNDÜZ, Kezban, Ravzatü’t-Tevhîd Adlı Mesnevinin İncelenmesi ve Tenkitli Metni, Selçuk Ü. Basılmamış DT., Konya 2006.

KAPLAN, Mahmut, Deh- Murg-ı Şemsî , Celal Bayar Üniversitesi Yüksek Öğrenim Vakfı Yay., Manisa 2003.

KARTAL, Ahmet, “Attar'ın Mantıku't-Tayr'ı ile Gülşehrî'ninMantıku't-Tayr'ının Mukayesesi”, I. Kırşehir Ahi Evran-ı Veli ve Ahilik Araştırmaları Sempozyumu, Bildiriler, Kırşehir 2004,s.299-315.

KONUR, Himmet, İbrahim Gülşenî, İnsan Yay.,İstanbul 2000.

KÖPRÜLÜ, Fuad, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Diyanet İşleri Başkanlığı Yay., No: 118, 6. Basım, Ankara 1976.

LEVEND, Agâh Sırrı, Gülşehrî – Mantıku’t-Tayr (Tıpkıbasım) Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1957.

LEVEND, Agah Sırrı, Türk Edebiyatı Tarihi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1988.

PALA, İskender, Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, Kapı Yay., İstanbul 2004.

SAK, Vesile Albayrak, Kadıoğlu Şeyh Mehmed ve İnşirâhu’s-Sadr Mesnevisi(İnceleme-Metin) Selçuk Ü. SBE Yayımlanmamış DT, Konya 2010.

SUCU, Nurgül, “Eski Türk Edebiyatında Tercüme Geleneği” Selçuk Ü. Türkîyat Araştırmaları Dergisi, S.19, (Bahar) Konya 2006, s.127-130.

SİVÂSÎ, Gülşenâbâd, İzzettin Koyunoğlu Ktp.,Nu.:13715.

ŞENTÜRK, Ahmet Atillâ - KARTAL Ahmet, Eski türk Edebiyatı Tarihi, Dergâh Yay., İstanbul 2004.

TOSKA, Zehra - BURÇOĞLU KURAN Nedret, “Ferideddin-i Attar‟ın Mantıku‟t-Tayr‟ının 14.16.17 ve 20. yüzyıllarda Yapılmış Türkçe Yeniden Yazımları”, Türklük Bilgisi Araştırmaları, Abdülbaki Gölpınarlı hatıra sayısı II. Harvard University 1996, s.252- 262.

Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, Devirler - Eserler - Terimler, Dergah Yay. , İstanbul 1977 C. 3,s.200.

Türkçe Sözlük, TDK, Ankara 1988.

ÜNVER, İsmail, „Mesnevi‟, Türk Dili Türk Şiiri Özel Sayısı II (Divan İiiri), 1986,S.415- 417,1986,s.430.

YAVUZ, Kemal, Gülşehrî’nin Mantıku’t-Tayr’ı, Kırşehir Valiliği Kültür Yay., No:12, Ankara, 2007 .