Dîvânu Lugati’t-Türk’te “Yaklaşma” Bildiren fiiller

Türklük biliminin kurucusu Kâşgarlı Mahmut tarafından Karahanlı Türkçesi döneminde kaleme alınan Dîvânu Lûgati’t-Türk, Türk dilinin birçok bakımdan kılavuz eserlerinden birisidir. Bu eser, dilimizin sadece Karahanlı Türkçesi dönemini değil, daha önceki ve sonraki dönemlerini de aydınlatan bir öneme sahiptir. Zira Kâşgarlı Mahmut, her şeyden önce bir sözlük olan çalışmasında, söz varlığı yanında, eserine birtakım gramer unsurlarını da serpiştirmiştir. Bu gramer unsurları içinde bilhassa fiiller önemli bir yer tutar. Nitekim eseri Arapçadan Türkçeye çeviren Besim Atalay da, eserdeki Türk fiillerinin yapısını gösteren kısımların çok değerli olduğunu belirtmiştir. Bu çalışmada, Dîvânu Lûgati’t-Türk’te yer alan ve “yaklaşma” bildiren fiiller üzerinde durulmuştur. Ancak, Dîvân’da tespit edilen ve “yaklaşma” bildiren fiiller sadece birleşik yapılı tasvirî fiiller bağlamında ele alınmakla kalınmamış, kök veya gövde hâlinde olduğu hâlde “yaklaşma” bildiren fiillerin bir dökümü yapılarak, bunlar da Türk gramerciliğinin daha yeni yeni tanımaya başladığı “kılınış” ve “görünüş” çerçevesinde değerlendirilmiştir. Böylece, Dîvânu Lugati’t-Türk’ün sunduğu malzemeden hareketle hem Karahanlı hem de daha önceki ve sonraki dönemlerin Türkçesine bu açıdan bir pencere açılmış olacaktır.

Verbs Showing “approximation” in Dîvânu Lugati’t-Türk

ABSTRACT Written in Karahan Turkish by Kâşgarlı Mahmut, the founder of the Turkology, Dîvânu Lûgati’t-Türk is one of the main guideline works on Turkish language in many directions. This work has an illuminating significance not only for Karahan Turkish period but also for preceeding and following periods as Kâşgarlı Mahmut enriched his work, which is primarily a dictionary, with some grammatical elements besides vocabulary. Verbs play a special role among these grammatical elements. Thus, Besim Atalay, who translated the work from Arabic into Turkish, also states that the parts showing the structures of Turkish verbs in the work are of vital importance. In this paper, the Dîvânu Lûgati’t-Türk verbs showing “approximation” have been studied. However, the verbs showing “approximation” in the Dîvân have not only been studied in terms of compound-structured descriptive verbs but also a list of the verbs showing “approximation” in root and stem forms has been made and evaluated with respect to “manner of action” and “aspect”, which are still new terms for the Turkish grammarians. Consequently, by studying the elements presented in the Dîvânu Lugati’t-Türk, a new window with a new angle will be opened to the Turkish language of both the Karahan period and the preceeding and following periods.

PDF

___

AKSAN, Doğan (1999). Anlambilim Konuları ve Türkçenin Anlambilimi, Ankara: Engin Yayınevi.
ARAT, R. Rahmeti (1979). Kutadgu Bilig I Metin, Ankara: TDK Yay.
ARAT, R. Rahmeti (1988). Kutadgu Bilig II Çeviri, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
ARAT, R. Rahmeti (1992). Edib Ahmed B. Mahmud Yükneki Atebetü’l-Hakayık, Ankara: TDK Yay.
ATA, Aysu (2004). Türkçe İlk Kur’an Tercümesi (Ryland Nüshası) Karahanlı Türkçesi (Giriş- Metin-Notlar-Dizin), Ankara: TDK Yay.
ATALAY, Besim (1931). Türk Dili Kuralları, Ankara.
ATALAY, Besim (1946). Bergamalı Kadri, Müyessiretü’l-Ulûm, İstanbul .
ATALAY, Besim (1985). Divanü Lûgati-it-Türk Tercümesi , I-III. C, Ankara: TDK Yay. (DLT)
AYDIN, Mehmet (2007). Dilbilim El Kitabı, İstanbul: 3F Yay.
BANGUOĞLU, Tahsin (1988). “Türkçede Tekerrür Fiilleri”, TDAY Belleten 1956, Ankara: TDK Yay., s. 111-123.
BASSARAK, Armin (1997). “Türkçe Zaman Kiplerinin Doğallık Dereceleri”, TDAY Belleten 1995, Ankara: TDK Yay., s. 31-36.
DENY, Jean (1941). Türk Dili Grameri, Çev.: Ali Ulvi Elöve, İstanbul: Maarif Vekâleti Yay.
DİLÂÇAR, A. (1973-1974). “Türk Fiilinde „KılınıĢ‟la „Görünüş‟ ve Dilbilgisi Kitaplarımız”, TDAY Belleten 1973-1974, Ankara: TDK Yay., s. 159-171.
ERCİLASUN, Ahmet Bican (1984). Kutadgu Bilig Grameri -Fiil-, Ankara: Gazi Üniversitesi Yay.
ERGİN, Muharem(1985). Türk Dil Bilgisi, Boğaziçi Yay., İstanbul 1985.
GABAİN, A. von (1988). Eski Türkçenin Grameri, Çev.: Mehmet Akalın, Ankara: TDK Yay.
GABAİN, A. von (1988). “Türkçede Fiil Birleşmeleri”, TDAY Belleten 1954, Ankara: TDK Yay., s. 16-28.
GÖKÇE, Faruk (2007a). “Eski Türkçe { -GAlIr / -KAlIr} Eki Üzerine”, Türkbilig, 2007/ 14, s. 97- 115.
GÖKÇE, Faruk (2007b). Oğuz Türkçesinde Fiil Birleşmeleri: Tarihsel-Karşılaştırmalı Bir İnceleme Denemesi, HÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, YayımlanmamıĢ Doktora Tezi.
GÜNŞEN A., DEMİRBİLEK, S. (1998). “Divanü Lûgati‟t-Türk‟te Görülen Geçmiş Zaman Çekimi”, Dil Dergisi, Sayı: 66, s. 70-77.
GÜNŞEN, Ahmet (2001). “Dîvânü Lûgati‟t-Türk‟te Yemek ve Beslenme Kültürüyle İlgili Kelimeler ve TeĢkilleri”, Kayseri ve Yöresi Kültür, Sanat ve Edebiyat Bilgi Şöleni (12-13
Nisan 2001) Bildiriler 1. Cilt (A-K), Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yay., s. 347-376.
GÜNŞEN, Ahmet (2008). “Söz Varlığı Işığında Dîvânu Lûgati‟t-Türk‟te Çağının Türk İktisadi Hayatına Ait İzler” (In The Light Vocabulary The Traces Belong To Its Age In Dîvânu Lûgati‟t-Türk), Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi/The Journal of International Social Research, Volume ¼, Summer 2008, s. 242-267.
GÜNŞEN, Ahmet (2007). “Dîvânu Lûgati‟t-Türk‟te Geçen Savların Cümle Yapısı”, I. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı, 9-15 Nisan 2006, Çeşme-İzmir, Bildiri Kitabı-III, Editörler: Fikret Türkmen-Gürer Gülsevin, Ankara: Ege Üniversitesi Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü Yay., s. 1041-1054.
HACIEMİNOĞLU, Necmettin (1996). Karahanlı Türkçesi Grameri, Ankara: TDK Yay.
KORKMAZ, Zeynep (1995). Türk Dili Üzerine Araştırmalar, I. C, Ankara: TDK Yay.
KORKMAZ, Zeynep (2003). Türkiye Türkçesi Grameri, Ankara: TDK Yay.
MANSUROĞLU, Mecdut (1988). “Karahanlıca”, Tarihî Türk Şiveleri, Haz.: Mehmet Akalın, Ankara: TKAE Yay., s. 133-171.
ÖNER Mustafa (2001). “ Türkçe Söz Diziminde Eklenme Yönündeki Yapılar Üzerine”, Kayseri ve Yöresi Kültür, Sanat ve Edebiyat Bilgi Şöleni” (12-13 Nisan 2001) Bildiriler, 2. Cilt (M- Z), Haz.: M. Argunşah, İ. Görkem, H. Argunşah, A. Kılıç, Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yay.: s. 593-598.
TİMURTAŞ, Faruk K. (1977). Eski Türkiye Türkçesi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yay.
YÜCE, Nuri (1997). “Türkler (Türk Dili)”, İslâm Ansiklopedisi, 12/2. C, Eskişehir: MEB Yay., s. 445-530.