ÇAĞATAY ŞİİRİNDE VAHŞİ HAYVANLAR VE YIRTICI KUŞLAR

Türk Dili tarihinde Çağatay Türkçesi Dönemi özel bir yer tutar. Ali Şìr NevÀyì ile zirvesine ulaşan, 14. Yüzyıldan başlatılan müşterek Orta Asya edebi yazı dili olan bu dönem, Türk Dilinin doğu kolunun edebiyatta en önemli aşamasını oluşturur. Bu edebiyat, gerek eserlerinin sayısı ve gerekse bu eserlerin niteliği ile araştırmacılar için önemini koruyan; hâlâ üzerinde çalışılması büyük önem arz eden bir dönemdir. İnsanın doğayla iç içe bir yaşam sürmesi, onun diline de yansımıştır. Türkler tarihin ilk çağlarından beri bildiğimiz kadarıyla avcılıkla geçinmişler ve göçebe bir hayat sürmüşler, yerleşik hayata geçmeleri 9. Yüzyıldan sonra başlamıştır. Türklerin bu özelliklerinden dolayı Türk dilinde doğayla ilgili adlandırmaların zengin olduğunu görmekteyiz. Bitki ve hayvan adları, doğaya dayalı anlatımın bir sonucu olarak mecaz anlamlar, kişileştirmelerle genişlemiştir. İnsanın özelliklerini kişileştirme ile hayvanlara aktarım ya da tam tersi hayvanların bir takım karakteristik özelliklerini insanla birleştirme yolu, Türk dilinin deyim ve mecaz yapısını eşsiz hazinelerle donatmıştır. Türk dilinin tarihi dönemleri üzerine yapılacak ayrı ayrı çalışmalar, bu hazinenin gün ışığına çıkmasına yardımcı olacaktır. Çağatay Türkçesi Dönemine ait şiirlerde vahşi hayvanlar ve yırtıcı kuşlar üzerine yapılan bu çalışma, Türk dilinin söz konusu konuda zenginliğini ve sözcüklerin kendi anlamlarının dışında yüklendikleri yan ve mecaz anlamların çeşitliliğini görebilmemize imkan sunmaktadır. Bu çalışmada şairlerin şiir kudretlerini fil ile anlattıklarını, ejderha ile Hazret-i Musa'nın asasına telmihte bulunduklarını, it sözcüğü ile insanın nefsini ifade edebildiklerini ortaya konuldu. Türk dilinin diğer dönemleri üzerinde yapılacak benzer çalışmalar, bize sözcük ve anlamın tarihsel macerasının haritasını gösterecek, dilimizin zenginliğinin farkına varmamızı sağlayacaktır

WILD ANIMALS AND PREDATORY BIRDS IN THE CHAGHATAI POETRY

The Age of the Chaghatai Turkish has an important position in the history of Turkic Languages. This age, which had been a common literary language age that had reached its climax since fourteenth century, by the contributions of Ali Shir Nawayi, forms the most important stage of the eastern branch of Turkish Language in literature. This literature, for researchers, is still too important from the point of wiev of the numbers of its sources and their qualities and it deserves researchs and studies about it. The Living of Human with the nature reflects on his language. The Turks, as we know, since the first periods of history, subsisted on hunting and lived nomadic life. Their transferring to the settled life had begun after the ninth century. Because of their these pecularities, we observe that the Turkish naming, concerned with nature, is rich. The nouns of plants and animals had been enriched by metaphors as a result of narrating based on the nature. To personify human characteristics and transferring them to animals, or on the contrary, to unify some characteristics of animals with human, had ornamented the Turkish vocabulary of the phrases and metaphors with the matchless treasuries. The separate and different studies on the periods of the Turkish Language will help to bring out these treasuries on the light. This study, which deals with the wild animals and predatory birds in the poems of the Chaghatai Period, enables us to see variety of Turkish Language in metaphors and using of the words outside of their real meanings. In this study we denoted that how the poets explain their expressions by the elephant, how they allude The Prophet Moses and his staff and how they express human soul using the Word “dog” Similar studies and researches on the other periods of the Turkish Language will show the map of the historical adventure of the words and meanings, and it enables us, to understand and remark the richness of our language

PDF

___

ABİK, A. D. (2009),"Kutadgu Bilig'de Hayvan Adları", Journal of Turkish Studies Festschrift in Honor of Cem Dilçin I Türklük Bilgisi Araştırmaları, Volume 33 / 1, s. 1-32.

AYDEMİR, A.(2013) “Kutadgu Bilig ve Divanü Lugati’t Türk’te Kuşlar” The Journal of Academic Social Science Studies, Volume 6 Issue 1, p. 271-297.

BOZKAPLAN, Ş.A(2007). “Kutadgu Bilig’deki Hayvan Adları Üzerine Bir İnceleme” Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 2/4 Winter 2007, p. 1110-1118.

CLAUSON, S. G. (1960), Sanglax A Persian Guide to the Turkish Language by Muhammad Mahdī Han, Facsimile Text with an Introduction and Indices, London.

ÇORUHLU, Y. (1995). Türk Sanatında Hayvan Sembolizmi, Seyran Yay. İstanbul.

İLHAN, N.; M. Şenel (2008), "Divanu Lûgati't-Türk'e Göre Av, Avcılık ve Hayvancılıkla İlgili kelimeler ve Kavram Alanları", Turkish Studies, Volume 3/1 Winter 2008.

ECKMANN, J.,(1996). Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar (hzl. Osman Fikri Sertkaya), Türk Dil Kurumu Yay.: 635, Ankara.

AL ATALAY, B.(1970), Abuşka Lugati veya Çağatay Sözlüğü, Ayyıldız Matbaası, Ankara.

BV TÜRKAY, K. (2002), BedÀyièül-Vasat Üçünçi Divan, TDK Yay., Ankara.

FŞ ALPAY-TEKİN, G.(1994), Ali Şìr NevÀyì FerhÀd ü Şìrìn İnceleme-Metin, TDK Yay., Ankara.

Kİ CAFEROĞLU, A. (1931), Abû Hayyân Kitâb al-İdrâk li-Lisân al-Atrâk, Evkaf Matbaası, İstanbul.

ES, EREN, H.(1999),Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Ankara.

KARAHAN, A.(2013), “Codeks Cumanicus’ta Hayvan Adları” Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/1 Winter 2013, p.1839-1865.

KK TOPARLI, R., ÇÖĞENLİ, M. S., YANIK, N. H. (1999), El- Kavânînü’l-Külliyye Li- Zabti’lLügati’t-Türkiyye, TDK Yay., Ankara.

KTS TOPARLI, R.; VURAL, H.; KARAATLI, R. (2003), Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, TDK Yay., Ankara.

LM ÇELİK, Ü.,(1996), Ali Şìr NevÀyì Leylì vü Mecnÿn, TDK Yay., Ankara.

LT, CANPOLAT, M.,(1995), Ali Şir NevÀyì, Lisanü’t-Tayr, TDK Yay.Ankara.

NSD KAÇALİN, M.,(2011), NiyÀzi NevÀyì’nin Sözleri ve Çağatayca Tanıklar, TDK Tat., Ankara.

ML, BARUTÇU, S.,(1996), Muhakemetü’l Lugateyn –İki Dilin Karşılaştırması-, TDK Yay., Ankara.

MS, ERASLAN, K.,(1999),Mevlana SekkÀkì Divanı, TDK Yay. Ankara.

OTWF ERDAL, M. (1991), Old Turkic Word Formation, A Functional Approach to the lexicon, Vol. I-II, Otto Harrassowitz- Wiesbaden.

ÖZYETGİN, A. M. (2001), Ebū ḤayyÀn KitÀbu’l-İdrÀk li LisÀni’l-EtrÀk Fiil: Tarihî- Karşılaştırmalı Bir Gramer ve Sözlük Denemesi, Köksav. Ankara.

PdC: COURTEILLE, P. D. (1870), Dictionnaire Turk- Oriental, Paris.

ROSS, E. D. (1994), Kuş İsimlerinin Doğu Türkçesi, Mançuca ve Çince Sözlüğü, (çev. E. Gürsoy Naskali), TDK Yay., Ankara.

ROUX, J.P (2005), Orta Asya’da Kutsal Bitkiler ve Hayvanlar, (çev.Aykut Kazancıgil), Kabalcı yay.,İstanbul.

RWb RADLOFF, W. (1960), Versuch Eines Wörterbuches der Türk-Dialecte, Band: I-IV, Mouton&Co.

Sİ TÖREN, H.(2001), Ali Şìr NevÀyì Sedd-i İskenderi, TDK Yay., Ankara.

ŞHD: KARASOY, Y.(1998), Şiban Han DivÀnı (İnceleme-Metin-Dizin-Tıpkıbasım), TDK Yay., Ankara.

TMEN: DOERFER, G. (1963, 1965, 1967, 1975), Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen, I-IV, Wiesbaden.

TTS: XIII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Toplanan Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü, TDK Yay., C.I, Ankara, 1995, C. II-VI, 1996, Ankara.

TZ: ATALAY, B. (1945), Et-Tuhfetu’z-Zekiyye fi’l- Luġati’t-Türkiyye, TDK Yay., İstanbul.

VEWT: RÄSÄNEN, M. (1969), Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen, Helsinki.

TOPRAK, F.,(2011), “Defter-i Cengiz-nÀmede Boş Nişanları ve Damgalar”, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011, p. 555-574.

Zeban. KARA, F. (2011), Muhammed Yackûb-ı Çingî Zebân-ı Türkî (Kelür-nâme) İncelemeMetin-Dizin, Fenomen Yay., Erzurum.