ANADOLU (OSMANLI) SAHASINDA YAZILMIŞ EN ESKİ TARİHLİ TÜRKÇE MATEMATİK RİSÂLESİ: KĀDÌ-İ MANYĀS’IN AʿCEBÜ’L-ʿÜCCĀB’I -HESAP BÖLÜMÜ-

Anadolu (Osmanlı) sahasının ilk Gülistan Tercümesi, II. Murat dönemi ?limlerinden olan K?dì-i Many?s tarafından yazılmıştır. Many?s Kadısıoğlu veya Many?soğlu olarak da bilinen K?dì-i Many?s'ın A?cebü'l?Ücc?b adlı bir eseri daha vardır. Türkiye ve Türkiye dışındaki kütüphanelerde 11 nüshasını tespit ettiğimiz bu eserin en eski nüshası 841 tarihlidir. A?cebü'l-?Ücc?b, ansiklopedik mahiyette bir eser olup üç baptan oluşmaktadır. Bu baplar fıkıh, hesap ve türlü maden ve bitkilerin anlatıldığı konuları içermektedir. Eserin ikinci babındaki el-Mes??ili'l?is?biyye (Hesap Meseleleri/Hesaba İlişkin Konular) bölümü bilim tarihçileri tarafından Osmanlı sahasındaki ilk Türkçe matematik ris?lesi/makalesi olarak kabul edilmektedir. Eserdeki bu bölümde iki konu işlenmiştir. Birincisi aritmetikte basamak sistemlerinin anlatılmasına yöneliktir ve ikincisi Hesap İlimlerinin Nadirleri başlığı altında özel birkaç problem hakkındadır. Bu ikinci kısımda Fatih dönemi sonrasındaki eserlerde görülen havuz, hız ve genel aritmetik problemlerinin yanı sıra 19. yüzyıl Osmanlı matematiğinde uygulamalarını gördüğümüz hesap eğlenceleri veya hesap oyunları adıyla geçen zihin problemlerine de yer verilmiştir. Makaleye konu olan hesap bölümü, Türk dili alanı yanında matematik, muhasebe ve bilim tarihi alanlarını da ilgilendirdiğinden kullanım alanının genişletilmesi hedeflenmiş ve mevcut nüshaları karşılaştırılmıştır. Çalışmamızda, K?dì-i Many?s'ın A?cebü'l-?Ücc?b adlı eserinin en eski tarihli nüshasının hesap bölümü (Princeton Üniversitesi Kütüphanesi nüshası, 841, 15a-26a) tanıtılmış, yazar, eser ve eserin mevcut nüshaları hakkında genel bilgiler verildikten sonra, terim varlığı bakımından incelenmiştir.

THE OLDEST TURKISH MATHEMATICS TREATISE WRITTEN IN THE ANATOLIAN (OTTOMAN) LANDS: AʿJABU'l-ʿUJĀB OF QĀDĪ-I MANYĀS –THE SECTION ON ARITHMETIC –

The first translation of Gülistan in the Anatolian (Ottoman) lands was prepared by Qādī-i Manyās a scholar active during Murad II’s reign. Qādī-i Manyās, known also as Manyās Kadısıoglu or Manyāsoglu, had penned another work, the object of this study, Aʿjabu'l-ʿujāb whose oldest manuscript — there are 11 copies of it in different libaries in and outside Turkey — dates back to 841. The work is of encyclopedic nature and consists of three sections which cover jurispurdence (fiqh), arithmetic as well as various issues on minerals and plants. The second part of the work, al-Mesāil al-Khisābiyya (Problems concerning accounting), is qualified by the historians of science as the first Turkish Mathematics treatise written in Turkish in the Ottoman lands. Two topics are covered in this section. The first is consecrated to the description of the decimal system and the other is about several mathematical questions and their solution. In this second part, besides the pool, speed and general arithmetic problems encountered mostly in mathematical works prepared during and after Mehmed II’s reign, there are also recreational mathematical problems, which started to recirculate during the late 19th century Ottoman modern mathematics and which were classified as recreational mathematics. The second section on arithmetic does not only interest the Old Anatolian Turkish but the histories of mathematic, accounting and sciences as well. Therefore, we have aimed to obtain a wider audience for this treatise’s reception and an edition of the text is presented in this perspective basing on its oldest manuscript (Princeton University Library Copy, 841, 15a-26a). After a general introduction about the author, the work and its manuscript copies of the arithmetic section of Aʿjabu'l-ʿujāb as well as a glossary of the latter is given.

PDF

___

Aʿceb’ü’l- ʿÜccāb, (H. 841/ M. 1437-1438) Princeton University Library Departmant of Rare Books and Special Collections, Manuscript Collections, İslamic Manuscirpts, New Series No: 1010.
─────────, (H. 1017 /M. 1608) Hekimoğlu Nüshası: nr. 522.
─────────, (H. 959/ M. 1552) Millet Kütüphanesi Reşid Efendi Nüshası: nr.671/4.
─────────, Süleymaniye Kütüphanesi Bağdatlı Vehbi Nüshası: nr. 1690.
───────── , Süleymaniye Kütüphanesi Bağdatlı Vehbi Nüshası: nr. 943.
─────────, ( H. 997 / M. 1589) Nuruosmaniye Nüshası: nr. 4975.
─────────, Topkapı Sarayı Müzesi Yeniler Nüshası: nr. 4052.
─────────, Fransa Milli Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Nüshası: Bnf Supplément Turc 203, ancienne cote Sorbonne 287.
─────────, Gazi Hüsrev Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Nüshası: nr. R. 1423.
─────────, Oxford-Bodleian Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Nüshası: nr. Ms. Turk. e.33/2.
Adıvar, Adnan, (1991), Osmanlı Türklerinde İlim, Remzi Kitabevi, 5. Basım, İstanbul.
Bursalı Mehmet Tâhir, (1333), Osmanlı Müellifleri, C. II., İstanbul.
Fazlıoğlu, İhsan, (2010), “Devletin Hesabını Tutmak: Osmanlı Muhasebe Matematiğinin Teknik İçeriği Üzerine”, Kutadgubilig Felsefe-Bilim Araştırmaları, S. 17, s. 166, İstanbul, 2010.
Hinz, Walter, (1990). İslamda Ölçü Sistemleri, çev: ACAR Sevim, Marmara Üniversitesi Yayınları: 483, Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul.
İhsanoğlu, Ekmeleddin - ŞEŞEN Ramazan ve İZGİ Cevat (1999). Osmanlı Matematik Literatürü Tarihi, IRCICA Yay., İki Cilt, İstanbul.
İnalcık, Halil, (2013), Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300-1600), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
Kalafat, Şermin, (2015). Cāmiʿü’l-Ḥisāb (Giriş-İnceleme-Metin-Dizin), Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Bursa.
Karatay, Fehmi Ethem, (1956). İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi Türkçe Basmalar Alfabe Kataloğu (I-II).
Lucas, Eduard ve DEUCRÉ, Etienne, (1313/1896). Recreational Mathematics, Hesap Eğlenceleri mütercim: Hasan, Âlem Matbaası, Ahmed İhsan ve Şürekâsı.
Mecdî, (1269). Şakayık Tercümesi, İstanbul.
Özçelik, Sezay, (2015). “Eski Anadolu Türkçesiyle Yazılmış Bir Muhasebe Matematiği Eserinin Dili ve Eserdeki Matematik Terimleri”, Turkish Studies, International Periodical for The Language, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 10/8 Springer 2015, p. 1761- 1786, ISSN:1308-2140, www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.8389, Ankara, Turkey.
Özkan, Mustafa, (1993). Mahmud b. Kâdì-i Manyas, Gülistan Tercümesi, Giriş-İnceleme, Metin – Sözlük, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
─────────, “Manyaslı Mahmud’un Manzum Gülistan Tercümesi ve Yeni Bir Nüshası”, Turkish Studies, International Periodical for The Language, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 9/9 Summer 2014, p. 1-16, ISSN:1308-2140, www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.7513, Ankara, Turkey.
Pala, İskender, (2003). Ansiklopedik Divân Şiiri Sözlüğü, Leyla İle Mecnun Yayıncılık, İstanbul.
Salih, Zeki, (2003). Asâr-ı Bâkiyye ‘Orta Çağ İslam Dünyasında Hesap ve Cebir’,C.2, Babil Yayınevi, İstanbul.
Taşköprüzāde, (H. 965), el-Şaḳāʿiḳ el-Numāniyye fi ʿUlamā el- Devlet el-Osmāniyye.
Uşākîzāde, Halid Ziyā, (1308/1890), Hesap Oyunları, Hidmet Matbaası, İzmir.