1915 ERMENİ OLAYLARININ GELİŞİMİNDE İSTANBUL ERMENİ PATRİKHANESİNİN ETKİSİ ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME (1908-1915)

Osmanlı toplumunu oluşturan millet sistemindeki dinî kimlik olgusu, Tanzimat reformlarıyla başlayan sekülerleşme sürecinde geleneksel millet sistemini temellerinden sarstı. Tanzimat döneminde ilan edilen fermanlar ve 1863 Ermeni Milleti Nizamnamesi, Osmanlı Ermenilerini devlete bağlamak yerine bağımsızlığa giden yolda misyonerlerin de etkisiyle Ermenilik şuuru ve kimliğini öne çıkardı. Bu bağlamda Osmanlı yöneticilerinin ön gördüğü ve arzuladığı Tanzimat ve beraberinde gelen reformlar, Türklerle Hıristiyanlar/Ermeniler arasındaki kaynaşmayı asla sağlayamadı. Gelişen olaylar aynı zamanda Batı’da “vahşi Türk” imajının sürmesine de neden oldu. Öyle ki, emperyal devletler tarafından kurgulanan ve Patrikhane tarafından hayata geçirilen bu planların esas gayesi, başta Ermeniler olmak üzere Hıristiyan ahaliyi Osmanlı devletinden ayırmaktı. Kilise ve bağlı kurumlarda görev yapan pek çok din adamı, öğretmen ve meclis üyesi komitacıların bu istek ve arzularını görev addetti. Aynı zamanda komitacılar bu uğurda kendilerine karşı gelen pek çok Osmanlı tebaası Ermeni’yi de katletti. İkinci Anayasal Monarşinin ilan edilmesinden sonra, halktan yoğun baskılar nedeniyle genel af ilan edildi ve tüm siyasi tutuklular serbest bırakıldı. Avrupa ve Amerika'da yıllardır dolaşan Ermeni komiteleri, bu af sayesinde özgürce Osmanlı topraklarına geri döndü. Başka bir ifadeyle, Osmanlı Temel Yasası'nın yeniden yürürlüğe girmesiyle birlikte, Osmanlı ülkesindeki siyasal örgütlere yasal haklar tanınmıştır. Daha da önemlisi, Anayasal Monarşi Ermenilerinin beyanıyla Doğu Anadolu'da silah taşımaya başladı. Böylece, İkinci Anayasal Monarşinin tezahürü ve sonraki olayları Doğu sorununun nedenleri ve sonuçlarıydı.

AN EVALUATION OF THE EFFECTS OF THE ARMENIAN PATRIARCHATE ON THE DEVELOPMENTS OF THE 1915 ARMENIAN INCIDENTS (1908-1915)

The religious identity phenomenon within the multi-nation system that constitutes the Ottoman society has shaken the basics of the traditional nation system during the secularization process, which started with the Tanzimat reforms. The imperial orders declared during the Tanzimat period and the 1863 Armenian regulations, also affected by the influence of the missionaries, put forward the Armenian consciousness and identity towards independence instead of linking the Ottoman Armenians to the Ottoman state. In this context, the Tanzimat and the reforms that the Ottoman administrators had foreseen and desired were never able to achieve cohesion between Turks and Christians / Armenians. Developing events also caused the image of "savage Turk" to persist in the West. In fact, the main aim of these plans, imitated by the imperial states and passed on by the Patriarchate, was to separate firstly Armenians and then the Christian population from the Ottoman state. Many of the clergy, teachers and members of the parliamentary committees who served in the church and affiliated institutions regarded these wishes and desires as their mission. At the same time, the members of the resistance movement massacred many Armenians who opposed them within the Ottoman society. After the declaration of the Second Constitutional Monarchy, the intense pressure from the people a general amnesty was announced and all political prisoners were released. The Armenian committees, which had been circulating in Europe and America for years, freely returned to the Ottoman territory thanks to this amnesty. In other words, with the re-enactment of the Ottoman Basic Law, legal entitlement was granted to political organizations in the Ottoman country. More importantly, with the declaration of the Constitutional Monarchy Armenians started to be able to carry weapons in Eastern Anatolia. Thus, the manifestation of the Second Constitutional Monarchy and its subsequent events were the reasons and the results of Eastern question.

PDF

___

BOA, 119-23804.
BOA, 9 Nolu, Ermenilerin Berat Defteri, s.1.
BOA, A. MKT. MHM., 627/30.
BOA, A. MKT. MÜH., 643/16.
BOA, ADL. MEZ. İRD., 23.
BOA, ADL. MEZ. İRD., 26.
BOA, ADL. MEZ. İRD., 41/3.
BOA, DH. MUİ. 12-3/8-3.
BOA, DH. MUİ. 12-3/8-4.
BOA, DH. ŞFR, 48/91.
BOA, DH. ŞFR, 54/10.
BOA, DH. ŞFR, 54/156.
BOA, DH. ŞFR, 54/162.
BOA, DH. ŞFR, 54/406.
BOA, DH. ŞFR, 54/9.
BOA, DH. ŞFR, 54-A/273.
BOA, DH., Mektubi Kalemi-I, İç no:49, Dosya no:324.
BOA, HNA, Endikatör: S-III, Karton no:294, Dosya no:23, İç no:100, Evrak no:14416/489.
BOA, HR, SYS, III, Karton no:306, Evrak no:52.
BOA, HR. SYS, 2882/7-1.
BOA, MTV. 125/53.
BOA, MTV. 180/62.
BOA, MTV., 158/22.
BOA, MTV., 183/8.
BOA, MTV., 186/32.
BOA, MÜH. KLM., A. Müteferrika, İç no:17 K 74, Evrak no:3288/938.
BOA, Y. MTV., 239/31.
BOA, Y.E.E., Karton 10, Kısım:36, Z:131-152, sf.190.
BOA, Y.E.E., Karton 98, Kısım 35, Evrak no: 393/TZ-36.
BOA, Y.S. HUS., Dosya no:291, İç no:96/1.
BOA, Y.S. HUS., Evrak no:4727, Dosya no:329, İç no:2, Sıra no:24.
BOA, Y.S. MTV., Dosya no: 17, Za, 1306, İç no: 39/73.
BOA, YA. HUS. 525/129.
BOA, ZB, 332/50-1, 2.
BOA, ZB. 331/43-1, 2, 3.
BOA., A.M.İ., 1.
BOA., HNA., End. TS, Karton no:87, Evrak no:169.
BOA., Y.S. MTV., Dosya No:123, Evrak No: 22/233, Sıra No:41.
Servet-i Fünun (Günlük), No: 148, 9 Kasım 1908.
Takvim-i Vekayi, S.202, 7 Mayıs 1909.
Takvim-i Vekayi, S.203, 8 Nisan 1909.
Tanin, No: 1248, 22 Şubat 1912.
Tanin, No: 1297, 11 Nisan 1912.
Tanin, No: 1720, 14 Eylül 1913.
Tanin, No: 1784, 12 Aralık 1913.
Tanin, No: 1844, 11 Şubat 1914.
Tanin, No: 369, 11 Eylül 1909.
Tanin, No: 401, 13 Ekim 1909.
Tanin, No:390, 2 Ekim 1909.
Tanin, No:681, 25 Temmuz 1910.
Tercüman-ı Hakikat, 18 Şubat 1914.
Tercüman-ı Hakikat, 5 Şubat 1329, nr.11801.
Tercüman-ı Hakikat, 8 Kasım 1914, nr.12061.
Ahmad Feroz, (1999) İttihatçılıktan Kemalizme, (nşr. Fatmagül Berktay), İstanbul.
Ahmad Feroz, (2004) İttihat ve Terakki (1908-1914), (nşr. Nuran Yavuz), İstanbul.
Ahmed Rüstem Bey, (2001) Cihan Harbi ve Türk Ermeni Meselesi, (nşr. Cengiz Aydın), İstanbul.
Akçora Ergünöz, (1994) Van ve Çevresinde Ermeni İsyanları (1896-1916), İstanbul.
Arslan Esat, (2007) “Amerikan Resmi Belgelerinde 1909 Adana Türk-Ermeni Olaylarıyla İlgili Bir İtiraf, Birinci Balkan Savaşı Sırasında Adana’da ABD-Alman Dayanışması”, Ermeni Araştırmaları 2. Türkiye Kongresi Bildirileri I, (29-30 Mayıs 2004), Ankara.
Arşiv Belgelerine Göre Kafkaslarda Ve Anadolu’da Ermeni Mezalimi I-IV, (1995) (nşr. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü), Ankara.
Arşiv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri (1914-1918) I, (2005) (nşr. Genel Kurmay Başkanlığı), Ankara.
Asaf Mehmet, (1982) 1909 Adana Ermeni Olayları ve Anılarım, (nşr. İ. Parmaksızoğlu), Ankara.
Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, (1983) Yıl:32, S.83, (Mart 1983), Ankara.
Atnur İbrahim Ethem, (2005) Türkiye’de Ermeni Kadınları ve Çocukları Meselesi (1915-1923), Ankara.
Avagyan Arsen, MİNASSİAN Gaidz F., (2005) Ermeniler İttihat ve Terakki İşbirliğinden Çatışmaya, (nşr. M. Şahan), İstanbul.
Banoğlu Niyazi Ahmet, (1976) Ermeni’nin Ermeni’ye Zulmü, Ankara.
Bayur Yusuf Hikmet, (1991) Türk İnkılâbı Tarihi I/II, Ankara.
Bayur Yusuf Hikmet, (1991) Türk İnkılâbı Tarihi II/III, Ankara.
Bayur Yusuf Hikmet, (1991) Türk İnkılâbı Tarihi III/III, Ankara.
Beyoğlu Süleyman, (2001) “1915 Tehciri Hakkında Bazı Değerlendirmeler”, Türk Dünyası Araştırmaları, S:131, Nisan.
Bozkurt Gülnihal, (1989) Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumu 1839-1914, Ankara.
Cemal Paşa, Hatıralar, (1977) (nşr. Behçet Cemal), İstanbul.
Cemiyeti Akvam Türkiye’de Ermeni Ve Rumlar, (1337) İstanbul.
Çelebyan Antranik, (2003) Antranik Paşa, (nşr. M. Arpi-N. Arek), İstanbul.
Dabağyan Levon Panos, (2001) Sultan Abdulhamid Han ve Ermeni Meselesi, İstanbul.
Dabağyan Levon Panos, (2003) Türkiye Ermenileri Tarihi, İstanbul.
Danişmend İsmail Hami, (1972) Osmanlı Tarihi Kronolojisi IV, İstanbul.
Davison Roderic H., (2004) Osmanlı-Türk Tarihi (1774-1923), (nşr. Mehmet Moralı), İstanbul.
Ermeni Komitelerinin A’mal Ve Harekat-I İhtilaliyyesi İlan-I Meşrutiyet’den Evvel Ve Sonra, (1983) (nşr. H. Erdoğan Cengiz), Ankara.
General Mayewski, (1330) Van, Bitlis Vilayetleri-Askeri İstatistiği, (nşr. Sadık Bey), İstanbul.
Göyünç Nejat, (1983) Osmanlı İdaresinde Ermeniler, İstanbul.
Granville Edgar, (1967) Çarlık Rusyasının Türkiyedeki Oyunları, (nşr. Orhan Arıman), Ankara.
Gürün Kamuran, (2001) Ermeni Dosyası, (5. Baskı), B.y.y.
Halaçoğlu Yusuf, (2004) Ermeni Tehciri, İstanbul.
http://www.turkiyeermenileripatrikligi.org/site/patriklerimiz-patriklik-makami/ (16.05.2016).
Hüseyin Kazım Kadri, (1336) 10 Temmuz İnkılabı ve Netayici Türkiye İnkırazının Saikleri: Makedonya, Ermenistan ve Suriye Meseleleri, İstanbul.
Hüseyin Nazım Paşa, (2003) Hatıralarım Ermeni Olaylarının İç Yüzü, (nşr. T. Yıldırım), İstanbul.
Kaçaznuni Ovanes, (2006) Taşnak Partisi’nin Yapacağı Bir Şey Yok (1923 Parti Konferansı’na Rapor), (nşr. Arif Acaloğlu), İstanbul.
Kansu Aykut, (2002) 1908 Devrimi, (nşr. Ayda Erbal), İstanbul.
Karabekir Kazım, (1994) Ermeni Dosyası, (nşr. Faruk Özerengin), İstanbul.
Karaca Birsen, (2003) “Kitle İletişim Araçları ve Ermeni Sorununu Konu Alan Metinlerde Yaratılan İmajlarda Görülen Paradokslar”, Dünden Bugüne Türk Ermeni İlişkileri, (nşr. İ. Bal-M. Çufalı), Ankara.
Karacakaya Recep, (2005a) Ermeni Meselesi Kronoloji ve Kaynakça, İstanbul.
Karacakaya Recep, (2005b) Türk Kamuoyu ve Ermeni Meselesi, İstanbul.
Karpat Kemal H., (2004) Balkanlar’da Osmanlı Mirası ve Ulusçuluk, (nşr. Recep Boztemur), Ankara.
Karpat Kemal H., (2005) İslam’ın Siyasallaşması, İstanbul.
Kaya Önder, (2004) Tanzimat’tan Lozan’a Azınlıklar, İstanbul.
Kevorkyan Dikran, (1984) “Ermeni Meselesinde Tehcire Amil Olan Sebepler”, T.B.T.E.T.İ.S., (8- 12 Ekim 1984 Erzurum).
Kılıç Davut, (2000) “Rusya’nın Eçmiyazin Katoğikosluğuna Nüfuzu ve İstanbul Ermeni Patrikhanesine Tesiri”, Erdem (Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı), C: 12, S: 36, Mayıs.
Kılıç Davut, (2001) “Rusya’nın Doğu Anadolu Siyasetinde Eçmiyazin Kilisesinin Rolü (1828-1915)”, Türk Kültürü, S: 461.
Kılıç Davut, (2003) “1915’te Tehcir Edilmeyen Ermeniler”, Ermeni Araştırmaları I. Türkiye Kongresi Bildirileri II, (20-21 Nisan 2002) Ankara.
Kılıç Davut, (2008) Tarihten Günümüze İstanbul Ermeni Patrikhanesi, Ankara.
Kılıç Davut, (2010) “79. İstanbul Ermeni Patriği Zaven Efendinin Faaliyetleri (1913-1915, 1919- 1922)” VI. Uluslararası Atatürk Kongresi (12-16 Kasım 2007) Bildirileri II, Ankara.
Kılıç Davut, (2017) Salnamelere Göre Vilâyat-ı Sitte'de Dini ve Etnik Dağılım (1870-1908), Ankara.
Kodaman Bayram, (1983) Sultan II. Abdülhamid’in Doğu Anadolu Politikası, İstanbul.
Kuran Ercüment, (2001) “Tarihte Türkler ve Ermeniler”, Osmanlı’dan Günümüze Ermeni Sorunu, (nşr. H. C. Güzel), Ankara.
Küçük Abdurrahman, (1997) Ermeni Kilisesi ve Türkler, Ankara.
Küçük Cevdet, (1979) “Şark Meselesi Hakkında Önemli Bir Vesika”, Tarih Dergisi, S:XXXII, (Mart 1979), İsmail Hakkı Uzunçarşılı Hatıra Sayısından ayrı basım, İstanbul.
Kümbül Bengi, (?) Tercüman-ı Hakikat Gazetesine Göre Osmanlı Ermenileri (1914-1918).
Lalayan A. A., (2006) Taşnak Partisi’nin Karşı Devrimci Rolü (1914-1923), (nşr. Kayhan Yükseller), İstanbul.
Mazıcı Nurşen, (2005) Uluslararası Rekabette Ermeni Sorunu’nun Kökeni 1878-1920, İstanbul.
Mccarthy Justin, (1998) Ölüm ve Sürgün, (nşr. Bilge Umar), İstanbul.
Mccarthy Justin, (2001) “I. Dünya Savaşı’nda İngiliz Propagandası ve Bryce Raporu”, Osmanlı’dan Günümüze Ermeni Sorunu, (nşr. H. C. Güzel), Ankara.
Mehmet Murat, (1329) “Ermeni Vatandaşlarımıza Halisane Bir Davet”, Tarihi İstikbal I, (Mısır’da ve Avrupa’da Neşrolunan Mizan’dan İktibastır.) Matba-i Amedi.
Minassian Anaıde Ter, (1995) Ermeni Devrimci Hareketi’nde Milliyetçilik ve Sosyalizm 1887- 1912, (nşr. Mete Tuncay), İstanbul.
Münir Süreyya Bey, (2001) Ermeni Meselesinin Siyasi Tarihçesi (1877-1914), Ankara.
Neumann C. F., (1834) Geschicte der Übersiedlung von Vierzigtausend Armeniern, welche im fahre 1828 aus der persischen Provinz Adarbaidschan nach Russland auswanderten, Leipzig.
Osmanlı Belgelerinde Ermeniler (1915-1920), (1994) (nşr. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü), Ankara.
Öke M. Kemal, (1991) Ermeni Sorunu 1914–1923, Ankara.
Pamukciyan Kevork, (2003) Ermeni Kaynaklarından Tarihe Katkılar IV, (Biyografileriyle Ermeniler), (nşr. Osman Köker), İstanbul.
Sarıkoyuncu Ali, (1994) “Şark Meselesi ve Tarihsel Gelişimi”, Askeri Tarih Bülteni, Yıl:19, S:36, Şubat.
Shaw Satnford J., Shaw Ezel Kural, (1983) Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye II, (nşr. M. Harmancı), İstanbul.
Sultan Abdülhamid’in Hatıra Defteri, (1995) (nşr. İsmet Bozdağ), İstanbul.
Süslü Azmi, (1990) Ermeniler ve 1915 Tehcir Olayı, Ankara.
Şıracıyan, Arşavir, (1997) Bir Ermeni Teröristin İtirafları, İstanbul.
Talat Paşa’nın Anıları, (2000) (nşr. Alpay Kabacalı), İstanbul.
Tengirşek Yusuf Kemal, (2001) Vatan Hizmetinde, Ankara.
Timur Taner, (1998) Osmanlı Kimliği, Ankara.
Timur Taner, (2000) Türkler ve Ermeniler, Ankara.
Toynbee Arnold, (1971) Türkiye Bir Devletin Yeniden Doğuşu, (nşr. Kasım Yargıcı), B.y.y.
Tuğlacı Pars, (1991) İstanbul Ermeni Kiliseleri, İstanbul.
Tuğlacı Pars, (2004) Tarih Boyunca Batı Ermenileri III, İstanbul.
Tunaya Tarık Zafer, (1988) Türkiye’de Siyasi Partiler I, İstanbul.
Tunaya Tarık Zafer, (2004) Hürriyetin İlanı İkinci Meşrutiyetin Siyasi Hayatına Bakışlar, İstanbul.
Uras Esat, (1934) “Berlin Kongresine Kadar Ermenilerin Vaziyeti”, (Türk Tarihinin Ana Hatları eserinin müsveddeleri seri:II, No.29), İstanbul.
Uras Esat, (1987) Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, İstanbul.
White George E., (1995) Bir Amerikan Misyonerinin Merzifon Amerikan Koleji Hatıraları, (nşr. Tarık Yüksel), İstanbul.
Yıldırım Seyfi, (2009) “Ermeni Patriği Zaven Efendi’nin Siyasî Faaliyetleri, 1918-1922” Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, Yıl 5, S: 9 (Bahar).
Zürcher Erik Jan, (1996) Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, (nşr. Yasemin Gönen), İstanbul.