18. YÜZYILDA ANADOLU’DA MÜSTENSİH DERVİŞ MUSTAFA TARAFINDAN İSTİNSAH EDİLEN ŞEHNÂME ÇEVİRİSİ VE BU ÇEVİRİDE YER ALAN TÜRKİYE TÜRKÇESİ AĞIZLARINA AİT SÖZCÜKLER

Firdevsî’nin İran milleti açısından çok kıymetli olan eseri Şehnâme, Türk kültür ve edebiyatını fazlasıyla etkilemiştir. Bu kültürün sonucunda Anadolu’da Şehnâme yazma kültürü başlamıştır. Selçuklu ve Osmanlı sahasında Türkçe yazılan birçok Şehnâme ortaya çıkmıştır. Ayrıca Firdevsî’nin eserinin bire bir çevirileri de yapılmıştır. Üzerinde çalıştığımız eser de bu bire bir çevirilerden biridir. Firdevsî’nin Şehnâmesi temel alınarak hazırlanan Şehnâme Çevirisi’ne müstensihin kendine göre eklemeler yaptığı da görülmektedir. Günümüzde İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesinde 6131 demirbaş numarasıyla kayıtlı olan bu eser, üç cilt halinde olup tamamı 1778 varaktır. Her sayfası 25 satırdan oluşan eserde minyatürler de bulunmaktadır. Bu Şehnâme çevirisinin istinsah yılı 1773’tür. Eserin mütercimi ile ilgili bilgi bulunamamıştır; fakat müstensihinin Derviş Mustafa olduğu bilinmektedir. Bu bilgi metnin birinci cildinde yer almaktadır. İlgili çalışma, bu eserin ikinci cildinin 1a-144b varakları arasında kalan bölümünü kapsamaktadır. Firdevsî’nin Şehnâmesi’nden yapılan bu çeviride Türkiye Türkçesi Ağızları, Tarama Sözlüğü ve Divânü Lügât’it-Türk’te yer alan birçok kelime ile Türkiye Türkçesinde hala varlığını devam ettiren birçok atasözü, deyim, kalıp söz, yansıma sözcük ve ikileme tespit edilmiştir. Çalışmamızda, Firdevsi ve Şehnâme hakkında verilen bilgilerden sonra tespit edilen Türkiye Türkçesi ağızlarına ait kelimeler türlerine göre sıralanacak ve anlamlarıyla beraber verilmeye çalışılacaktır. Bu kelimelerin günümüzde hangi il ağzında yaşadığı ortaya konacaktır. Bu çalışma sayesinde Türkiye Türkçesi ağızlarında yer alan kelimelerin tarihi süreçleri hakkında da bazı bilgiler elde edilebilecektir.

THE SHAHNAMA TRANSLATION IN THE 18th CENTURY WHICH COPIED BY THE SCRIVENER DERVISH MUSTAFA IN ANATOLIA AND WORDS BELONGING TO TURKEY TURKISH DIALECTS FOUND IN THIS TRANSLATION

Ferdowsi, who is very precious in terms of the Iranian nation, has greatly influenced Turkish culture and literature. Shahnama writing culture started in Anatolia. Many of the Shahnama, written in Turkish, appeared in Anatolia as a result of this cult which summarized in the Seljuk and Ottoman realms. In addition, the translation of Ferdowsi’s work has also been done. This work we are working on is also one of these. It is also seen that the translator of Shahnama, which was prepared on the basis of Ferdowsi’s Shahnama, made his own additions. Today, this work is recorded in the Central Library of Istanbul University with 6131 inventory numbers, in three volumes, total 1778. There are miniatures in the work consisting of 25 pages on each page. The year of the transfer of this Shahnama translation is 1773. We could not find any information about the work of the author; but it is known that Dervish Mustafa is of interest. This information is in the first skin of the text. The study concerned covers the area between the flesh of 1a-144b of the second skin of this work. In this translation made by Ferdowsi’s Shahnama, together with many words located in Turkey Turkish dialects, Scanning Dictionary and Diwan Lugati’t-Turk, many proverbs, idioms, mold words, reflection words and duplication which are still maintained its presence in the Turkey Turkish have been identified. In our study, after the information obtained about Ferdowsi and Shahnama, the words determined belonging to Turkey Turkish dialects will be sorted by type and tried to be given together with their meanings and then it will be revealed that these words lived in what city today. Through this work, some information about the history of the words process in Turkey Turkish dialects may be obtained.

PDF

___

Aktaş, Erhan (2005). 17. Yüzyılda Yazılmış Mensur Şehnâme Tercümesi 120a-159b. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
Algan, İshak (2005). 17. Yüzyılda Yazılmış Mensur Şehnâme Tercümesi 160a-200b. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
Anbarcıoğlu, Meliha (1981). “Şeh-nâme-i Firdevsî ve Edebiyat-ı Türk”, Doğu Dilleri, II: IV: s.1-6.
Ardıç, Nureddin ve Babinger, Franz (1939). “Osmanlı Şeh-nâmecileri”, Aramak, Güzeli, İyiyi, Gerçeği, S. XXXVII-XL.
Ateş, Ahmed (1954). “Şehnâme’nin Yazılış Tarihi ve Firdevsî’nin Sultan Mahmud’a Yazdığı Hicviye Meselesi Hakkında”, Türk Tarih Kurumu-Belleten, XVIII: LXX, s.159-168.
Bayat, F. ve Aliyeva, M. E. (2008). Eski Türkçe Sözlük, İstanbul: Yalın Yayıncılık.
Bölük, Ramazan (2012). Serik Ağzı, Antalya: T.C. Serik Kaymakamlığı Kültür Yayını.
Bölük, Ramazan (2017). 18. Yüzyıl Mensur Şehnâme Çevirisi II. Cilt (284b-419b Varaklar Arası) İnceleme – Metin – Sözlük– Tıpkıbasım, (Danışman: Prof. Dr. Mehmet Dursun Erdem), Nevşehir: Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Doktora Tezi.
Bulduk, Türker Barış (2017). 18. Yüzyılda İstinsah Edilmiş Mensur Bir Şehnâme Tercümesi II. Cilt 145a-284b Varaklar Arası (İnceleme – Metin – Sözlük- Özel İsimler Dizini – Tıpkıbasım), (Danışman: Prof. Dr. İbrahim Halil Tuğluk), Adıyaman: Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Doktora Tezi.
Bulut, Serdar (2017). 18. Yüzyılda İstinsah Edilmiş Mensur Bir Şâh-nâme Çevirisi II. Cilt 1a-144b Varaklar Arası (İnceleme – Metin – Sözlük- Özel İsimler Dizini – Tıpkıbasım), (Danışman: Doç. Dr. Serdar Yavuz), Adıyaman: Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Doktora Tezi.
Buran, A. ve İlhan, N. (2008). Elazığ Yöresi Söz Varlığı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Çiftçioğlu, İsmail (2003). “Karamanlı Dönemi Şehnâme Yazarları ve Eserleri Üzerine”, A.K.Ü Sosyal Bilimler Dergisi, IV:II: s.57-66.
Demir, Nurettin (2002). Ağız Terimi Üzerine, Türkbilig, 4, s.105-116.
DLT: Kaşgarlı Mahmud (2012). Divânü Lugat-it-Türk, (Çeviri: Prof. Dr. Fuat Bozkurt), Konya: Eğitim Yayınevi.
Doğan, A. (2003). Firdevsî - Şehnameden Seçme Hikâyeler, Yaba Yayınları, İstanbul.
DS/I: Türk Dil Kurumu (2009). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü, 1. Cilt, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
DS/II: Türk Dil Kurumu (2009). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü, 2. Cilt, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
DS/III: Türk Dil Kurumu (2009). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü, 3. Cilt, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
DS/IV: Türk Dil Kurumu (2009). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü, 4. Cilt, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
DS/V: Türk Dil Kurumu (2009). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü, 5. Cilt, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
DS/VI: Türk Dil Kurumu (2009). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü, 6. Cilt, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Erdem, Mehmet Dursun (2013). Ağız Sözlükçülüğü Üzerine, Turkish Studies-International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 8/95, s.95-102.
Erdem, M. D. ve Bölük, R. (2012). Antalya ve Yöresi Ağızları, Ankara: Gazi Kitabevi.
Ferîver, Hüseyin (1341). Tarîh-i Edebiyât-ı Îrân ve Tarîh-i Şu’arâ, Tahran.
Firdevsî (2009). Şahnâme (Çev. Prof. Necati Lugal), Kabalcı Yayınevi, İstanbul.
Gökyay, Orhan Şaik (1950). “Şeh-nâme ve Türkçe Tercümeleri”, Yücel, I:IV: s.17-23.
Gökyay, Orhan Şaik (2007). Destursuz Bağa Girenler, Kabalcı Yayınevi, İstanbul.
Gülensoy, Tuncer (1988). Kütahya ve Yöresi Ağızları, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Gülensoy, Tuncer (2011). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü I-II, 2. Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Gülseren, Cemil (2000). Malatya İli Ağızları, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Gülsevin, Gürer (2009). “Eski Anadolu Türkçesi Ağızlarında Uzun Ünlüler Üzerine”, Dil Araştırmaları, S.5, Güz, s.39-56.
Gültekin, Hasan (2013). “Firdevsî, Şeh-nâme, Şeh-nâmecilik ve Meşâhîr-i İslâm’da Firdevsî Maddesi”, JASS-The Journal of Academic Social Science Studies, Volume:6, Issue:1, ss.239-261.
Günşen, Ahmet (200). Kırşehir ve Yöresi Ağızları, Ankara:Türk Dil Kurumu Yayınları.
Gürlek, Mehmet (2006). 17. Yüzyılda Yazılmış Mensur Şehnâme Tercümesi 380a-408b [409b]. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
Isparta, Selvet (2006). 17. Yüzyılda Yazılmış Mensur Şehnâme Tercümesi 291a-320b. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
İnal, Celal (?). İran Edebiyatı ve Firdevsî, http://www.irankulturevi.com/turkce/name/19-20/3.pdf, s.1-5 (10.11.2016).
İsmail Hakkı (1934). “Firdevsî ve Şeh-nâmesi”, Yeni Adam, I:XIII.
Kanar, Mehmet (1996). “Firdevsî”. İslam Ansiklopedisi (38, 125-127). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
Kanar, Mehmet (2010a). “Şâhnâme”. İslam Ansiklopedisi. (2010). (38, 289-290). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
Karadeniz, Yılmaz (2011). “İran Kaynaklarına Göre Türkistan ve İran Coğrafyasında İran-Turan Sınır Mücadeleleri”, Akademik Bakış Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi, S.26, s.1-15.
Karahan, Leyla (2006). “Eski Anadolu Türkçesinin Kuruluşunda Yazı Dili-Ağız İlişkisi”, Turkish Studies-International Periodical For The Languages Literatıre and History of Turkish or Turkic, Volume 1, Issue 1, Erzincan.
Karamanlıoğlu, Özgü (2006). 17. Yüzyılda Yazılmış Mensur Şehnâme Tercümesi 200a-230b. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
Kıyak, Yurdagül (2010). Şehname ve Köroğlu Destanlarında Baş Kahraman Tiplerinin Karşılaştırılması. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Kowalski, Tadeusz (1983). “Şehnamede Türkler” (Çev. Harun Güngör), Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S.1, Y.1, s.289-300.
Küçük, S. ve Ateş, M. (2017). Ordu Ağzı Söz Varlığı, Ankara: Gece Kitaplığı Yayınları.
Kültüral, Zuhal (2010). “Şâhnâme” İslam Ansiklopedisi. (C.38, 290-292). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
Kültüral, Z. ve Beyreli, L. (1999). Şerîfî şehnâme Çevirisi, C. I, II, III, IV, TDK Yayınları, Ankara.
MİA: Gülseren, Cemil (2000). Malatya İli Ağızları, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Mütercim Âsım Efendi (2009). Burhân-ı Katı (Haz. Prof. Dr. Mürsel Öztürk ve Dr. Derya Örs), TDK Yayınları, İstanbul.
Okun, Zahide (2006). 17. Yüzyılda Yapılmış Mensur Şehnâme Tercümesi (320a-350b). (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
Öz, Yusuf (2002). “Şeh-nâme Tercümeleri ve Sözlükleri”, Name-i Aşina, III, Ankara.
Paçacıoğlu, Burhan (2016). VIII.-XVI. Yüzyıllar Arasında Türkçenin Sözcük Dağarcığı, İstanbul: Kesit Yayınları.
Sağır, Mukim (1995). Erzincan ve Yöresi Ağızları, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Sertoğlu, Mithat (1960). “Şeh-nâmenüvîsler, Vak’anüvîsler İle Diğer Mühim Osmanlı Müverrihleri ve Eserleri I-IV”, Yeni Tarih Dergisi, I:754-755, II:759-760, III:767-770, IV:783-784.
Şişman, B. ve Kuzubaş, M. (2012). Şehnâme’nin Türk Kültür ve Edebiyatına Etkileri, Ötüken Neşriyat, Genişletilmiş 2. Baskı, İstanbul.
Tanındı, Zeren (2008). “Sultanlar, Şairler ve İmgeler: Şehnâme-i Firdevsî’nin Mukaddimesinin Resimleri”, U.U. Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Y.9, S.15, C.2, ss.267- 296.
Tökel, Dursun Ali (2006). “Şehnâme’den Turan’a Divan Şiirinden Şehnâme’ye Bakmak”, Türk Edebiyatı Dergisi, S.392, Haziran, ss.1-7.
TDKTS: Türk Dil Kurumu (2011). Türkçe Sözlük, 11. Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
TS/I: Türk Dil Kurumu (2009). Tarama Sözlüğü, (Hazırlayanlar: Ömer Asım Aksoy, Dehri Dilçin), 3. Baskı, 1. Cilt, Ankara: Türk Dil KurumuYayınları.
TS/II: Türk Dil Kurumu (2009). Tarama Sözlüğü, (Hazırlayanlar: Ömer Asım Aksoy, Dehri Dilçin), 3. Baskı, 2. Cilt, Ankara: Türk Dil KurumuYayınları.
TS/III: Türk Dil Kurumu (2009). Tarama Sözlüğü, (Hazırlayanlar: Ömer Asım Aksoy, Dehri Dilçin), 3. Baskı, 3. Cilt, Ankara: Türk Dil KurumuYayınları.
TS/IV: Türk Dil Kurumu (2009). Tarama Sözlüğü, (Hazırlayanlar: Ömer Asım Aksoy, Dehri Dilçin), 3. Baskı, 4. Cilt, Ankara: Türk Dil KurumuYayınları.
TS/V: Türk Dil Kurumu (2009). Tarama Sözlüğü, (Hazırlayanlar: Ömer Asım Aksoy, Dehri Dilçin), 3. Baskı, 5. Cilt, Ankara: Türk Dil KurumuYayınları.
TS/VI: Türk Dil Kurumu (2009). Tarama Sözlüğü, (Hazırlayanlar: Ömer Asım Aksoy, Dehri Dilçin), 3. Baskı, 6. Cilt, Ankara: Türk Dil KurumuYayınları.
Tulum, Mertol (2011). 17. Yüzyıl Türkçesi ve Söz Varlığı, TDK Yayınları, Ankara.
Ünlü, Suat (2013). Çağatay Türkçesi Sözlüğü, Eğitim Yayınevi, Konya.
Yavuz, S. ve Telli, B. (2013). İç Anadolu Bölgesi Ağızlarında Geçen İkilemeler Üzerine Bir Değerlendirme, Uşak Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 6/3, s.376-402.
Yegin, Yunus Türkşad (2010). Türk ve İslam Eserleri Müzesindeki 1983 Numaralı Firdevsî Şahnamaesi Münyatürleri. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Yerdelen, Cevat (1997). “Divan Edebiyatı Kaynaklarından Şehname”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S.8, ss.99-108.
Yıldırım, Nimet (2008). Fars Mitoloji Sözlüğü, Kabalcı Yayınevi, İstanbul.
Yıldız, Nilgün (2005) 17. Yüzyılda Yapılmış Mensur Şehnâme Tercümesi (80a-119b). (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
YTS: Türk Dil Kurumu (1983). Yeni Tarama Sözlüğü, (Düzenleyen: Cem Dilçin), Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/TR,78984/bura-bura-oynamak.html
http://www.sozce.com/