18. YÜZYIL OSMANLISINDA KOCABAŞILIK: GÖREV İÇİN ARANAN NİTELİKLER VE KURUMSAL İLİŞKİ BİÇİMİ
Osmanlı imparatorluğunun toplumsal yapıdaki önemli düzenlemelerinden biri olan Millet sistemi, klasik İslam hukukundaki zimmet anlayışının Osmanlı'ya uyarlanmasıyla ortaya çıkmış olan ve farklı kültürel grupların bir arada ve barış içinde yaşamalarına imkân tanıyan bir yapılanmaydı. Osmanlı her millet grubuna bir millet başı atayarak onları kendi sistemine kazandırmıştı. Böylece, hem onların süregelen düzenlerinin ve geleneksel yapılarının korunmasını sağlamış hem de devlet olarak bu farklı grupları denetim altında tutmayı başarmıştı. Milletbaşılar, gayrimüslim cemaatlerde cemaatin iç işlerinden sorumlu liderlerdi ve toplumun her katmanına yayılmışlardı. Rum Ortodoks Hristiyanlar'da bu yapıdaki en yetkili kişi Fener Rum Patriğiydi. Bunu bir piramit olarak kabul edersek piramidin en altında "kocabaşı" denilen liderler bulunuyordu. Kocabaşılar, millet sisteminin taşra örgütlenmelerinde önemli konumdaydı. Çünkü bunlar, bu sistemin, en küçük yerleşim birimlerinde dahi uygulanabilmiş olmasını sağlayan kişilerdi. Bu çalışmada Başbakanlık Osmanlı Arşivlerinden elde edilen belgelerden hareketle, Kocabaşılık görevini yerine getiren kişilerde aranan nitelikleri ve bu kişilerin kurumsal ilişki biçimleri değerlendirilmiştir. Arşiv kaynaklarına dayalı değerlendirmelerle şekillenmiş olan tarihsel yöntem kullanılmıştır. Arşiv belgelerinden elde edilen veriler analiz edilmiş sonrasında bu analizler, mevcut literatür ile birlikte değerlendirilerek, bulgular elde edilmiştir. Daha sonra bulgular, sebep-sonuç ilişkisine dayalı analitik bir sorgulamadan geçirilerek kurguya dönüştürülüp yazıya aktarılmıştır. Bu inceleme 18. Yüzyıl ile sınırlı tutulmuştur. Çalışmanın iki temel problematiği vardır: birincisi, Kocabaşılar tıpkı milletbaşılar gibi ruhani liderler miydi?, ikinci problematik ise bunlar, kilise teşkilatı aracılığıyla mı cemaatini idare ediyordu? Osmanlı Arşivine ait belgeler bu iki sorunsal etrafında incelenmiştir. Bu çerçevede belgelerdeki verilerden kocabaşıların ortak noktaları belirlenip temel özellikleri 3 kategoride toplanmıştır. Buna göre kocabaşı: 1. Sosyal statü açısından; muteberler arasından belirlenmiş cemaat temsilcisiydi 2.Yetkinlik açısından; kapasitede bir muhataptı. görev ve sorumlulukları taşıyabilecek 3. Yetki açısından; Osmanlı kanun ve kurallarına tabi bir görev adamıydı. Bunun için öncelikle belgelerdeki verilerden kocabaşılık görevindeki kişilerin sahip oldukları özellikler tespit edildi. Sonrasında bu özelliklerden yola çıkarak onların ruhani liderler olup olmadığı örneklerle tartışıldı. Bu tespitlerin ardından onların kurumsal ilişki biçimleri analiz edildi. Belgelerdeki örneklerden, kurumsal ilişkinin devletle yürütülmüş olduğu, kilise teşkilatı ile aktif bir ilişkinin bulunmadığı anlaşılmıştır. Bu değerlendirmeler sonucunda onların "ruhani lider" kimliklerinin "kocabaşılık" vasfı içinde önplanda olmadığı tespit edildi. Belgelerdeki veriler çerçevesinde kurumsal ilişkileri incelendiğinde ise kilise teşkilatından bağımsız bir yapılarının olduğu ortaya konmuştur. Bu bakımdan bunların daha seküler bir yapı içerisinde olduğu söylenebilir.
OTTOMAN KOCABASIS IN THE 18TH CENTURY: THE CHARACTERISTIC FEATURE AND INSTITUTIONAL RELATIONSHIP
The Millet system, an Ottoman adaptation of the Islamic zimmet system in the Ottoman social structure, was one of the important organizations allowing different cultural groups to live together in peace The Ottomans assigned a leader for each group in order to make them compatible with the general system. Thus, they had the chance to preserve their tradition, religion, language and the other cultural structures, on the other hand state managed to control these different groups in care of the leader assigned by the government. The community leaders were the spiritual leaders who were responsible for the community's internal affairs, and they managed their congregation in a hierarchical organization by forming their own subordinates. In Orthodox Christians, at the bottom of this hierarchy was a leader called "kocabaşı". Kocabasis were important for the local organization of the Millet system. In this study, the determinants of Kocabaşis' characteristic features and institutional relationship were evaluated from the documents obtained from the Prime Ministry Ottoman Archives. Historical method has been used in this study. The data obtained from archival documents were analyzed, evaluated together with the existing literature, and then findings were obtained. Afterwards, the data found were passed through an analytical questionnaire based on the cause and effect relation then edited and was transferred into the text.. This review is limited to the 18th century. There are two basic problems of the study: first, whether Kocabasi leaders were spiritual leaders, just like the milletbasis or not? and secondly, whether they were administering the community through the church organization or not ? Documents belonging to the Ottoman Archives were examined around these two problems. In this frame, the common points of the Kocabasis were determined from the documents and classified into 3 categories. So the Kocabasis were: 1. In terms of social status; the respected representative of the community 2. In terms of competence; interlocutor of the state by bearing the responsibility of the duty given by government. 3. In terms of authority; A man of duty subject to Ottoman laws and rules. with these terms their defining characteristics have been identified. Later it is argued whether these were spiritual leaders or not, and it became clear that it is hard to call them spiritual leaders as they were in a more secular structure. When institutional relations were examined, it was revealed that they had independent structures from the church organization.
___
- BOA. C..ML.. No: 20733, 1180 (Hicrî); No :2411,1186 (Hicrî); No :686, 1205 (Hicrî); No :2324,
1214 (Hicrî); :21807, 1207 (Hicrî); No :25227, 1208 (Hicrî); No :10621, 1211(Hicrî) ; No
:25227, 1208 (Hicrî); No :22734, 1192 (Hicrî); No :12501, 1201 (Hicrî); No :4574, 1175
(Hicrî)
- C..MF.. No :9242, 1190 (Hicrî)
- İE.DH No :1900, 1115 (Hicrî).
- BOA C..ML.. No; C..DH.. No :16763, 1197 (Hicrî); No :14529, 1167 (Hicrî)C..EV.. No :32739,
1210 (Hicrî); C..ADL. No :3918, 1204 (Hicrî); İE.ŞKRT. No :544, 1142 (Hicrî).
- BOA. C..DH..; C..ML..; C..HR.. No :469, 1179 (Hicrî).
- BOA. İE.ŞKRT. No :601 1139 (Hicrî); İE.ŞKRT. No :544, 1142 (Hicrî); HAT No :10225, 1205
(Hicrî); C..BH.. No :9682, 1208 (Hicrî).
- BOA. YB..04. No :99, 1185 (Hicrî); C..HR.. No :6856, 1201 (Hicrî); C..AS.. No :40089, 1201
(Hicrî); C..DH.. No :12740, 1201 (Hicrî); C..DH.. No :10858, 1204 (Hicrî); C..ZB.. No
:2879, 1210 (Hicrî).
- BOA. İE.ŞKRT No :578, 1134 (Hicrî); İE.DH No :2679, 1140 (Hicrî); C..ZB.. No :1900, 1141
(Hicrî); İE.ŞKRT No :217, 1141 (Hicrî); AE.SOSM.III No :2822, 1170 (Hicrî); C..DH.. No
:14280, 1177 (Hicrî); C..ADL. No :1770, 1184 (Hicrî)
- BOA. İE.ŞKRT No :334, 1118 (Hicrî); C..ZB.. No :3285, 1138 (Hicrî); C..ZB.. No :2218, 1144
(Hicrî); C..AS.. No :1598, 1183 (Hicrî); C..DH.. No :7808, 1187 (Hicrî); C..DH.. No :12862,
1190 (Hicrî).
- Adıyeke, Nuri. (1999). Islahat Fermanı Öncesinde Osmanlı İmparatorluğu'nda Millet sistemi ve
Gayrimüslimlerin Yaşantılarına Dair. Osmanlı Ansiklopedisi, 4, Ankara: Yeni Türkiye
Yayınları: 255-261.
- Adıyeke, Nükhet (2003). XVII. Yüzyıl Girit (Resmo) Kadı Sicillerinde Zımmi Davaları. Ed: Kemal
Çiçek, Pax Ottomana Studies in Memoriam Prof. Dr. Nejat Göyünç, Sota & Yeni Türkiye
Yayınları, Haarlem-Ankara, 2003, ss.77-95.
- Akıncı, Ekrem Buğra. (2004). Osmanlı Mahkemeleri, Tanzimat ve Sonrası, İstanbul:Arı Sanat
Yayınevi.
- Akyıldız, Ali. (2015). Osmanlı Bürokrasisi ve Modernleşme, İstanbul: İletişim Yayınları.
- Anagnostopulo, Athanasia. (1999). Tanzimat ve Rum Milletinin Kurumsal Çerçevesi, 19. Yüzyıl
İstanbulunda Gayrimüslimler, Ed: Pinelopi Stathis, Çev: Foti-Stefo Benlisoy, İstanbul :
Tarih Vakfı Yayınları.
- Augustınos, Gerasimos. (1997). Küçük Asya Rumları. (Çev: Devrim Evci). Ankara: Ayraç Yayınları.
- Aydın, Mehmet Âkif. (2015). Türk Hukuk Tarihi, İstanbul: Beta Yayıncılık.
- Bozkurt, Gülnihal. (1989). Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumu, Ankara: TTK
Yayınları.
- Bozkurt, Gülnihal. (1996). Alman-İngiliz Belgelerinin ve Siyasî Gelişmelerin Işığı Altında
Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukukî Durumu (1839-1914), Ankara: Türk Tarih
Kurumu Basımevi, 1996.
- Braude, Benjamin. (1999). Millet sisteminin İlginç Tarihi. Osmanlı Ansiklopedisi, C. 4, Ankara: Yeni
Türkiye Yayınları, Ankara, 1999, ss. 245-254.
- Braude,, Benjamin. (1982). Foundation Myths of the Millet System. (Ed: B. Braude- B. Lewis),
Christians and Jews in the Ottoman Empire, The Functioning of a Plural Sociaety, I,
Newyork: 69-88.
- Chatzınes, Giannes. (1944). O Kotzampases tou Kastropyrgou, Nea Estia, 35. Ss.407-410.
- Çadırcı, Musa. (1991). Tanzimat Dönemi Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapıları,
Ankara.
- Çiçek, Kemal. (2003). Cemaat Mahkemesinden Kadı Mahkemesine Zımmilerin Yargı Tercihi. Ed:
Kemal Çiçek, Pax Ottomana Studies in Memoriam Prof. Dr. Nejat Göyünç, Haarlem-
Ankara: Sota & Yeni Türkiye Yayınları, ss.31-49.
- Danişmend, İ. Hami. (1953). İstanbul Fethinin Medeni Kıymeti, İstanbul.
- Dündar, Recep, (2016). H. 1271 (1854-1855) Tarihli Kıbrıs Cizye Muhasebe Defteri. Turkish Studies
- International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic,
Volume 11/11 Summer 2016, p. 53-76, ISSN: 1308-2140, www.turkishstudies.net, DOI
Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.9845, ANKARA-TURKEY
- Ercan, Yavuz. (1983). Türkiye’de XV. ve XVI. Yüzyıllarda Gayrimüslimlerin Hukuki, İçtimai ve
İktisadi Durumu. Belleten, c. XLVII, S. 188, Ekim 1983, s. 1138-1149;
- Ercan, Yavuz. (1999). Osmanlı Devleti'nde Müslüman Olamayan Topluluklar (Millet sistemi).
Osmanlı Ansiklopedisi, 4, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları:197-207.
- Ercan, Yavuz.(2001). Osmanlı Yönetiminde Gayrimüslimler, Kuruluştan Tanzimat’a Kadar Sosyal,
Ekonomik ve Hukuki Durumları, Ankara: Turhan Kitabevi.
- Ercan, Yavuz. (1990). Osmanlı İmparatorluğu’nda Gayrimüslimlerin Giyim, Mesken ve Davranış
Hukuku. OTAM (Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi
Dergisi), c. 1, S. 1, s. 117-125;
- Eryılmaz, Bilal (1999), Osmanlı Devleti'nde Farklılıklara ve Hoşgörüye Kavramsal Bir yaklaşım.
Osmanlı Ansiklopedisi, 4, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları: 236-241.
- Eryılmaz, Bilal (t.y), Osmanlı Devleti'nde Millet sistemi. İstanbul: Ağaç Yayınları.
- Eryılmaz, Bilal. (1992). Tanzimat ve Yönetimde Modernleşme, İstanbul: İşaret Yayınları.
- Eryılmaz, Bilal. (1996). Osmanlı Devletinde Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, İstanbul: Risale
Yayınları.
- Fındley, Carter V. (1994). Osmanlı Devletinde Bürokratik Reform, Babıali (1789-1922), Çev: L. B
oyacı- İ. Akyol, İstanbul: İz Yayınları
- Fotopoylos, Athanasios. (2005). Oi Kotzabasedes tes Peloponnhsou kata te deutere
Tourkokratia
(1715-1821), Athena: Erodotos.
- Gedikli Berber Ş., (2012). Osmanlı’dan Cumhuriyete Geçişte Yahudilerin Türkiye Cumhuriyeti
Devleti’ne Uyum Süreci: (Moiz Kohen Örneği). Turkish Studies - International Periodical
For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 7/4, Fall 2012, p.
1779-1800,
www.turkishstudies.net,
DOI
Number:10.7827/TurkishStudies.4147 ANKARA-TURKEY
- Güler, Ali. (2003). Osmanlı'dan günümüze Azınlıklar, Ankara: Berikan Yayınları.
- Günay R., (2012). Turkey Reasons Behınd Non-Muslıms’ Allegıance To The Ottoman State. Turkish
Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or
Turkic, Volume 7/4, Fall 2012, p. 1875-1891, www.turkishstudies.net, DOI Number:
10.7827/TurkishStudies.4055, ANKARA-TURKEY
- Güneş, Mehmet. (2014). Osmanlı Köy ve Mahalle İdarelerinde Yeni Bir Dönem: İhtiyar
Meclislerinin Teşekkülü. History Studies, 6 (3), 163-177.
- Hocker, Joseph R. (1982). Ottoman Policy Toward Jews and Jews Attitutes toward the Ottomans
During the Fifteenteh Century. (Ed: B. Braude- B. Lewis), Christians and Jews in the
Ottoman Empire, The Functioning of a Plural Sociaety, I, Newyork.
- İnalcık, Halil. (1943).Tanzimat ve Bulgar Meselesi, Ankara.
- İnalcık, Halil. (1991).The Status of the Greek Patriarch under the Ottomans. Turcica, Tome XXI-
XXIII, 1991, ss. 411-428
- İnalcık, Halil. (1992). Tanzimat ve Bulgar Meselesi. İstanbul:Eren Yayıncılık.
- Karagatses, M. (2005). O Kotzampases tou Kastropyrgou, Athena: Bibliopoleion Estias.
- Karpat, Kemal (1982), Millets and Nationality: the Roots of the Incongruity of Nation and State in
the Post Ottoman Era. (Ed: B. Braude- B. Lewis), Christians and Jews in the Ottoman
Empire, The, Functioning of a Plural Sociaety (C. I), Newyork: 141-208.
- Kenanoğlu, M. Macit. (2004). Osmanlı Millet sistemi Mit ve Gerçek. İstanbul: Klasik Yayınevi.
- Khan, Arshi. (1999). Osmanlı İmparatorluğu: Çok Kültürlülüğün Doğulu Mimarı Osmanlı
Ansiklopedisi, C. 4, Ankara: Yeni Türkiye Yaynları, ss. 229-235.
- Kurat, Yuluğ Tekin. (1999). Çok Milletli Bir Ulus Olarak Osmanlı İmparatorluğu.
Ansiklopedisi, C. 4, Ankara: Yeni Türkiye Yaynları, ss. 217-222.
Osmanlı
- Küçük, Cevdet. (1994). Osmanlı imparatorluğu'nda Millet sistemi ve Tanzimat. Mustafa Reşit Paşa
ve Dönemi Semineri, Bildiriler, Ankara 13-14 Mart 1985, TTK Yayınevi, Ankara, ss. 13-25.
- Küçük, Cevdet (yay. haz.). (2001). Ege Adalarının Egemenlik Devri Tarihçesi, Ankara: Stratejik
Araştırma ve Etüdler Milli Komitesi-SAEMK.
- Küçük, Cevdet. (1985). Osmanlılar’da Millet Sistemi ve Tanzimat. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e
Türkiye Ansiklopedisi, 4, İstanbul: İletişim Yayınları, 1007-1024.
- Küçük, Cevdet. (1999). Osmanlı Devleti'nde 'Millet sistemi'. Osmanlı Ansiklopedisi, 4, Ankara: Yeni
Türkiye Yayınları: 208-216.
- Mardin, Şerif. (1999). Türkiye'de toplum ve Siyaset, Makaleler 1, İstanbul: İletişim Yayınları.
- Mert, Özcan. (1995). XVIII. ve XIX. Yüzyıllarda Osmanlı İmparatorluğu’nda Kocabaş Deyimi,
Seçimleri ve Kocabaşılık İddiaları. Prof. Dr. Hakkı Dursun Yıldız Armağanı, İstanbul,ss.
401-407.
- Mert,
Özcan. (2004). Tanzimat
Döneminde
Çeşme
Kocabaşıları
(1839-1876).
Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları
Dergisi, 22 (35), 139-155.
- Mert, Özcan. (2005). Keşan Âyânlığına Ve Kocabaşılığına Giriş. Tarih Dergisi (İstanbul
Üniversitesi Edebiyat Fakültesi), 42, 159-177.
- Mert, Özcan. Kocabaşı. (2002). Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 26, 141-144.
- Nagata, Yuzo. (1976). Muhsinzâde Mehmed Paşa ve Âyanlık Müessesesi, Tokyo
- Ortaylı, İlber. (1974). Tanzimattan Sonra Mahallî İdareler (1840-1878), Ankara.
- Ortaylı, İlber. (1985). Osmanlı İmparatorluğunda Millet. Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Türkiye
Ansiklopedisi, 4, İstanbul: İletişim Yayınları: 996-1002.
- Ortaylı, İlber. (2002). Osmanlı İmparatorluğu'nda Millet sistemi, Türkler Ansiklopedisi, C.10, Yeni
Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, ss. 216-220.
- Ortaylı, İlber. (2004) Osmanlı Millet sistemi ve Sosyal Boyutları. (Çev: Mehmet Özden), Türkiye
Günlüğü, 77 (Yaz 2004), 143-149.
- Özdemir, Hikmet. (1999). Azınlıklar için Bir Osmanlı-Türk Klasiği: 1453 İstanbul Sözleşmesi
Osmanlı Ansiklopedisi, C. 4, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 1999, ss. 229-235.
- Papastamatıoy, Demetrios Chrysanthos. (2009). Oikonomikokoinonikoi mechanismoi kai to
prouchontiko fainomeno sten Othomanıke Peloponneso tou 18ou aiona, Aristoteleio
Panepistemio Thessalonikes (APTH).
- Pylıa, Martha. (2001). Leitourgies kai autonomia ton koinoteton tes Peloponnesou te deutere
Tourkokratia (1715-1821). Mnemon, 23, ss. 67-98.
- Salamına, Michel. (2010). O Kotzampases tou Kastropyrgou kai e ditte tou taytoteta,
http://www.eens.org/EENS_congresses/2010/Salamina_Michele.pdf.
Erişim
tarihi
23.05.2018.
- Shaw, Stanford. (1985). Osmanlı İmparatorluğu'nda Azınlıklar Sorunu. (Çev. Ahmet Günlük)
Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Türkiye Ansiklopedisi, 4, İstanbul: İletişim Yayınları: 1002-
1006.
- Sofuoğlu, Adnan. (1996). Fener Rum patrikhanesi ve Siyasi Faaliyetler, İstanbul: Turan Yayıncılık.
- Soykan, T. Tankut. (1999). Osmanlı İmparatorluğu’nda Gayrimüslimler: Klasik Dönem Osmanlı
Hukukunda Gayrimüslimlerin Hukukî Statüsü, Ütopya Kitabevi Yayınları, İstanbul 1999, s.
176-187;
- Stavrıanos, L. S. (1958). The Balkans since 1453. New York: Holt Rinehart.
- Süleyman Penah Efendi. (1943). Mora İhtilâli Tarihçesi (haz. Aziz Berker, TV içinde), II/1.
- Şahin, Süreyya, Fener Patrikhanesi ve Türkiye, İstanbul, 1980.
- Şahin, İsmail. (2005). Kıbrıs Başpiskoposluğu (1571-1821). (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi),
Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Genel Türk Tarihi Anabilim Dalı, Ankara.
- Üçok, C. - Mumcu A. (1982). Türk Hukuk Tarihi, Ankara: Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi
Yayınları.
- Vraçalı Sofroni. (2003). Osmanlı’da Bir Papaz, Günahkar Sofroni’nin Çilli Hayat Hikayesi(1739-
1813), Çev: Aziz Nazmi Şakir-Taş, Kitap Yayınevi, İstanbul.