Yeniçeri-Bektaşi ilişkilerinin ne zaman ve nasıl başladığı konusu hala tartışmalıdır. İlk Os- manlı askeri birlikleri üzerinde Ahiliğin kesin bir etkisinin bulunduğu bilinmekle birlikte Hacı Bektaş Veli kültü nün ocağın kuruluşundan itibaren Yeniçeriler arasında yayıldığı da va- kıadır. Dönemin canlı şahitlerinden Aşıkpaşazâde, Hacı Bektaş Velinin Osmanlı hükümdar- ları ile görüştüğü fikrine karşı çıkarken Yeniçerilerin giydiği börk ün de onunla ve Bektaşilikle bir ilgisinin olmadığını savunmaktadır. Bu durumda Yeniçerilik-Bektaşilik ilişkilerinin ancak XVI. yüzyılda belirginleştiği söylenebilmektedir. Özellikle bu yüzyılın sonunda, Bektaşi şeyh ve dervişlerinin Yeniçeri ordugâhında ikamet etirilmesiyle iki kurum arasında sarsılmaz bir bağ meydana gelmiştir. Nitekim Yeniçerilik-Bektaşilik birlikteliği zaman zaman Yeniçeri isyanlarına Bektaşilerin de iştirak etmesiyle sonuçlanmıştır. Her ne kadar Sultan III. Selim dönemine kadar Bektaşilerin Yeniçeri isyanlarına katıldıklarına dair bilgilere tesadüf olun- muyorsa da Alemdar Mustafa Paşa olayında ve Vaka-i Hayriyede bazı Bektaşi şeyh ve der- vişlerinin Yeniçerilerle birlikte hareket etikleri anlaşılmaktadır. O kadar ki bu isyanlara kadar varan ilişkiler 1826da iki kurumun birlikte yasaklanmasına ve aynı kaderi paylaşmalarına yol açmıştır. Bu çalışmada Yeniçerilik-Bektaşilik ilişkilerinin nasıl başladığı ve gelişme gösterdiği tespit edildikten sonra Yeniçeri isyanlarında Bektaşilerin aldıkları tutum incelenmektedir.
When and how Janissaries-Bektashism relations started is still a controversial subject. Ak- hism, a definite efect on the first Otoman troops known as the Haci Bektas Veli kült, is a fact that has spread among the Janissaries from the foundation of the hearth. Aşıkpaşazâde expe- riencing witnesses of the period, the idea of Haci Bektas Veli met with the Otoman rulers, while opposing Janissaries wore a börk . It is advocated that the börk is associated with Bek- tashism. In this case, the Janissaries-Bektashism relations can be barely said of a significant in the XVI. century. Especially at the end of this century, the Bektashi sheikh and dervishes the Janissary got to keep the camp residents that consist of an unbreakable bond between the two institutions. Indeed, due to the relationship of the Janissaries-Bektashism, Janissary uprisings resulted from time to time in the addition to Bektashis. Although, until the period of Sultan Selim III, Bektashis Janissary uprisings did not have any information that they par- ticipated in the event of Alemdar Mustafa Pasha and the Vaka-i Hayriye, some of the Bektashi sheikh and dervishes are understood to have acted in conjunction with the Janissaries. So much so that, up to the point of riots relations to act together, in 1826, the prohibition of the two institutions led them share the same fate. In this study, the beginnings and development of the Janissaries-Bektashism relations are identified and the atitude of Bektashis in Janis- sary rebellion is analyzed.
___
A. Arşiv Belgeleri
Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), A. MKT 1987/42.
BOA, Cevdet Adliye (C. ADL), 29/1734; C. ADL, 9/593.
BOA, Cevdet Askeriye (C.AS), 1042/45741; C.AS, 596/25109; C. AS, 615/25937; C.AS, 760/32062; C. AS, 920/39790; C. AS, nr. 45557.
BOA, Cevdet Dahiliye (C.DH), 62/3056; C. DH, 78/3869.
BOA, Cevdet Evkaf (C.EV), 280/14281; C.EV, 366/18585; C.EV, 55/2706.
BOA, Hat-ı Hümayun (HAT), 289/17328; HAT 510/25034; HAT 510/25034-B; HAT 510/25034-C; HAT 864/38542; HAT, 1056/43477; HAT, 1056/43477-B; HAT, 120/4900; HAT, 1275/49501; HAT, 278/16384; HAT, 284/17078; HAT, 289/17328; HAT, 290/17351; HAT, 293/17451; HAT, 294/17496; HAT, 332/19121- G; HAT, 340/19426; HAT, 340/19438; HAT, 341/19475; HAT, 393/20827-H; HAT, 438/22106-A; HAT, 500/24495; HAT, 504/24846; HAT, 725/34510.
BOA, İE.EV, nr. 4053, 5707.
BOA, Mühimme Deferi (MD), nr. 32, s. 204; MD, nr. 35, s.174, 188; MD, nr. 41, s. 484; MD, nr. 73, s. 302.
BOA, Mühimme-i Asakir Deferi, nr. 26, s. 14, 15, 89, 192-193.
Burdur Şeriye Sicili, nr. 204, s. 2.
Bursa Şeriye Sicili, nr. B. 317/558, v. 6a.
B. Kaynak Eserler ve Araştırmalar
Ahmed Cemâleddin Efendi. (1328). Bektâşî Sırrı nâm Risâleye Müdâfaa. Dersaâdet.
Ahmed Cevad. (1299). Tarih-i Asker-i Osmanî. İstanbul.
Ahmed Cevdet Paşa. (1309). Tarih-i Cevdet. IV-X-XII. Dersaâdet.
Ahmed Lütfi Efendi. (1290). Tarih-i Lütfi. I. İstanbul.
Ahmed Rasim. (1326-1327). Resimli ve Haritalı Osmanlı Tarihi. İstanbul.
AKDAĞ, M. (2009). Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası Celali İsyanları. İstanbul.
ALKN, M. (2009). Yeniçeriler ve Bektaşîlik, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi. 50, 243-260. AND, M. (1971). XVI. Yüzyılda Acemi ve Yeniçeri Ocağı. Hayat Tarih Mecmuası, I/2. 13- 17.
Ankara Vilayeti Salnâmesi. (1290, 1325) . Ankara.
ARSLAN, M. (2000). Yeniçeriliğin Kaldırılmasına Dair Edebî Bir Metin: Aynînin Manzum Nusretnâmesi. Osmanlı Edebiyat, Tarih, Kültür Makaleleri. İstanbul. 319-370.
ASLAN, S. (2004). Yeniçeri ve Kapıkulu Süvarilerinin İsyanlarına İlişkin Bir Analiz. Cum- huriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. XXVIII/1. 89-101.
Aşıkpaşazade Tarihi. (1332). İstanbul: Tarih-i Osmanî Encümeni Neşri.
BERKES, N. (1978). Türkiyede Çağdaşlaşma . İstanbul.
BİRGE, J. K. (1937. Te Bektashi Order of Dervishes. Londra.
BROWN, J. P. (1868). Te Dervishes or Oriental Spiritualism. Londra.
BUSBECG, O. G. (Tarihsiz). Türkiyeyi Böyle Gördüm. haz. Aysel Kurutluoğlu.Tercüman 1001 Temel Eser.
Câbî Ömer Efendi. (2003). Câbî Târihi (Târîh-i Sultan Selîm-i Sâlis ve Mahmud-ı Sânî) Tahlîl ve Tenkidli Metin. I-II. haz. Mehmet Ali Beyhan. Ankara.
CHABERT, T. (2000). Hacı Bektaş ve Yeniçeri Ocağının Kuruluşu. çev. Metin And.Pir Sultan Abdal Dergisi. 41. 48-61.
CLEMENT, C. E. (1895). Constantinople Te City of the Sultans. Boston.
ÇAMUROĞLU, R. (1991). Yeniçerilerin Bektaşiliği ve Vaka-i Şerriye. İstanbul. Çelebizâde Asım Efendi. (1282). Tarih-i Çelebizâde. İstanbul.
DANİŞMEND, İ. H. (1948). İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi. II. İstanbul. Deferdar Sarı Mehmed Paşa. (1995). Zübde-i Vekâyiât, haz. A. Özcan. Ankara. Deferdar Sarı Mehmed Paşa. (1969). Nesayihül-Vüzera vel-Ümera . der. H. R. Uğural. Ankara.
EĞRİ, O. (2002). Yeniçeri Ocağının Manevi Eğitimi ve Bektaşilik. Hacı Bektaş Veli Araştır- ma Dergisi. 24. 113-132.
EROL, M. (2003). Azbî Baba ve Divanı. Türkbilig (Eski Türk Edebiyatı Özel Sayısı). 6. 168- 186 .
Esad Efendi. (1243). Üss-i Zafer. İstanbul.
Esad Efendi. (2000). Vakanüvis Esad Efendi Tarihi (Bâhir Efendinin Zeyl ve İlâveleriyle) 1237-1241/1821-1826. haz. Ziya Yılmazer. İstanbul.
Evliya Çelebi. (1996-2001-2003). Evliya Çelebi Seyahatnâmesi. I-IV-V-VII-VIII-X. haz. Orhan Şaik Gökyay-Seyit Ali Kahraman-Yücel Dağlı-Robert Dankof-İ. Sezgin. İstanbul.
FARLANE, C. M. (1829). Constantinople in 1828. Londra.
FARLANE, C. M. (1850). Turkey and Its Destiny. I. Philadelphia.
FAROQHİ, S. (2002). Nüfuz Mücadeleleri, Yapı Sorunları ve Yeniçerilerin Sorunlu Rolleri: Bektaşilerin 1826 Öncesi Tarihine Bir Katkı. Toplumsal Tarih. 97. 17-25.
FAROQHİ, S. (1975). XVI-XVIII. Yüzyıllarda Orta Anadoluda Şeyh Aileleri. Türkiye İkti- sat Tarihi Semineri (8-10 Haziran 1973 Ankara) Metinler/Tartışmalar. Ankara. 197-229.
FAROQHİ, S. (2003). Anadoluda Bektaşilik. çev. Nasuh Barın. İstanbul.
GAUTİER, T. (1853). Constantinople. Paris.
GAUTİER, T. (1912). Te Travels of Téophile Gautier-Constantinople. Translated and edited. F. C. de Sumichrast. Boston.
Gelibolulu Mustafa Ali Efendi. (1997). Kitâbüt-Târih-i Künhül-Ahbar. haz. Ahmet Uğur vd. I. Kayseri.
GÖLPINARLI, A. (1947). Bektâşîlik. Aylık Ansiklopedi. IV/41. 1199.
GÖLPINARLI, A. (1963). Alevî-Bektaşi Nefesleri. İstanbul.
GÜNDÜZ, İ. (1989).Osmanlılarda Devlet-Tekke Münasebetleri. İstanbul.
Hadidî. (1991). Tevârih-i Âl-i Osman (1299-1523). haz. N. Öztürk. İstanbul.
Hafız Hızır İlyas. (1987). Letaif-i Enderun (Tarih-i Enderun). çev. Cahit Kayra. İstanbul.
Hammer. (1329-1330). Devlet-i Osmâniyye Tarihi. I-V. trc. Mehmed Atâ. İstanbul.
HASLUCK, F. W. (1928). Bektâşilik Tedkîkleri. trc. Râgıb Hulûsi. İstanbul.
Hezarfen Hüseyin Efendi. (1998). Telhisül-Beyan fî Kavânîn-i Âl-i Osman . haz. S. İlgürel. An- kara.
İbn-i Kemal. (1983). Tevârih-i Âl-i Osman. II. haz. Şerafetin Turan. Ankara.
KR, M. (1990). Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi. İstanbul.
Kemal. (2001). Selâtîn-nâme (1299-1490). haz. Necdet Öztürk. Ankara. Koca Sekbanbaşı. (1332). Hülâsatül-Kelam fî Reddil-Avâm . İstanbul.
KOCA, Ş. (2005). Bektâşîlik ve Bektâşî Dergahları. İstanbul.
KOÇU, R. E. (1964).Yeniçeriler. İstanbul.
KOÇU, R. E. (1959). Alemdar Paşa Vakası. İstanbul Ansiklopedisi. II. 600.
KÖPRÜLÜ, F. (1988).Osmanlı Devletinin Kuruluşu. Ankara.
KÖPRÜLÜ, F. (1976).Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıfar. Ankara.
KÖPRÜLÜ, O. F. (2006). Usta-zâde Yunus Beyin Meçhul Kalmış Bir Makalesi Bektaşiliğin Giridde İntişarı. Orhan Köprülü Makaleler. haz. Bilgehan Atsız Gökdağ. Ankara. 154- 196.
KÖSE, M. Z. (2009). Yeniçeri Ocağının Bektaşileşme Süreci ve Yeniçeri-Bektaşi İlişkileri. Türk Kültürü ve Hacı Bektaşi Veli Dergisi. 49. Ankara. 195-207.
Lütfi Paşa. (2001). Lütfi Paşa ve Tevârih-i Âl-i Osman . haz. K. Atik. Ankara.
MANTRN, R. (1990). 17. Yüzyılın İkinci Yarısında İstanbul (Kurumsal, İktisadi, Toplumsal Tarih Denemesi). I. çev. Kılıçbay-Özcan. Ankara.
MARTİN, G. (2007). İstanbula Seyahat. çev. İsmail Yerguz. İstanbul.
Mehmed Neşrî. (1983). Neşrî Tarihi. I. haz. Mehmet Altay Köymen. Ankara.
Mehmed Süreyya. (1996). Sicill-i Osmanî. II. haz. Nuri Akbayar. İstanbul.
Muallim Naci. Tarih-i Selâtin-i Âl-i Osman . Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi. Yazma nr. 525.
Mustafa Nuri Paşa. (2008). Netâyicül-Vukûât (Kurumlarıyla Osmanlı Tarihi). I-IV. haz. Yıl- maz Kurt. Ankara.
MUTLU, Ş. (1994). Yeniçeri Ocağının Kaldırılışı ve II. Mahmudun Edirne Seyahati Mehmed Dâniş Bey ve Eserleri. İstanbul.
Müneccimbaşı Ahmed Dede. (1974). Sahaifül-Ahbar fî Vekayiül-Asâr. II. çev. İsmail Erün- sal. İstanbul.
Naîmâ Mustafa Efendi. (2007). Târih-i Naîmâ (Ravzatül-Hüseyin fî HulâstiAhbâril- Hâfikayn). III-IV. haz. M. İpşirli. Ankara.
Namık Kemal. (1326).Osmanlı Tarihi. İstanbul.
Nişancı Mehmed Paşa. (1279). Tarih-i Nişancı. İstanbul.
NOYAN, B. (2003). Bütün Yönleriyle Bektâşîlik ve Alevîlik. VI. Ankara.
Oruc Beg Tarihi. (2007). Tıpkıbasım. haz. Necdet Öztürk. İstanbul.
ORTAYLI, İ. (1999). İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı. İstanbul.
Otman Baba Velâyetnâmesi (Tenkitli Metin). (2007). haz. Kılıç-Arslan-Bülbül. Ankara.
ÖNGÖREN, R. (2000). Osmanlılarda Tasavvuf Anadoluda Sûfîler, Devlet ve Ulemâ (XVI. Yüzyıl). İstanbul.
ÖZBİLGEN, E. (2003). Bütün Yönleriyle Osmanlı (Âdâb-ı Osmâniyye). İstanbul.
PALMER, J.A.B. (2000). Yeniçerilerin Kökeni. çev. Mehmet Öz, Söğütten İstanbula -Os- manlı Devletinin Kuruluşlu Üzerine Tartışmalar-. Ankara. 483- 485.
Peçevi İbrahim Efendi. (1981). Peçevi Tarihi. haz. Bekir Sıtkı Baykal. Ankara.
PETROSYAN, İ. E. (1987). Mebde-i Kanûn Yeniçeri Ocağı Tarihi. Moskova.
SAKOĞLU, N. (1994). Vaka-i Hayriye. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. VII. 357- 359.
Selanikli Hilmi. (1329). Musavver Büyük Osmanlı Tarihi. I. Dersaadet.
SERTOĞLU, M. (1958). Resimli Osmanlı Tarihi Ansiklopedisi. İstanbul.
SLADE, A. (1833). Records of Travels in Turkey, Greeceand of a Cruise in Te Black Sea with the Capitan Pasha,intheyears 1829, 1830 and 1831. London.
Solakzâde Mehmed Hemdemî Çelebi. (1989). Solakzâde Tarihi. II. haz. Vahid Çabuk. Ankara.
SOYYER, A. Y. (1999). XVIII-XIX. Yüzyıllarda Bektaşîlik-Devlet İlişkileri. Arayışlar -İnsan Bilimleri Araştırmaları-. 1. 75-96.
Şânîzâde Mehmed Atâullah Efendi. (2008). Şânizâde Târîhi (1223-1237/1808-1821). haz. Ziyâ Yılmazer. İstanbul.
Şemseddin Sami. (1316). Kâmusül-Alâm. II. İstanbul.
ŞİRİN, V. (2002). Asâkir-i Mansûre-i Muhammediyye Ordusu ve Seraskerlik . İstanbul.
Şirvânlı Fatih Efendi. (2001). Gülzâr-ı Fütûhat (Bir Görgü Tanığının Kalemiyle Yeniçeri Ocağının Kaldırılışı). haz. Mehmet Ali Beyhan. İstanbul.
Takvim-i Vekâyî, nr. 68, 6 Ağustos 1833.
TANMAN, M. B. (1994). Perişan Baba Tekkesi. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. VI. 242-243.
TANMAN, M. B. (1994). Şahkulu Sultan Tekkesi. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. VII. 128-132.
Taylesanizâde Hafız Abdullah Efendi. (2003). İstanbulun Uzun Dört Yılı (1785-1789). haz. Feridun M. Emecen. İstanbul.
TOT, B. de. (Tarihsiz). Türkler ve Tatarlara Dâir Hâtıralar. trc. M. R. Uzmen. İstanbul.
TUNÇAY, M. ve CAN, B. B. (2002). Yeniçeriler, Bektaşiler ve Modernleşme Süreci (Reha Çamuroğlu ile Söyleşi). Toplumsal Tarih . XVII/97. 7-16.
UZUNÇARŞILI, İ. H. (1942). Meşhur Rumeli Ayanlarından Tirsinikli İsmail, Yıllıkoğlu Süley- man Ağalar ve Alemdar Mustafa Paşa. İstanbul.
UZUNÇARŞILI, İ. H. (1984). Osmanlı Devleti Teşkilâtından Kapıkulu Ocakları Acemi Ocağı ve Yeniçeri Ocağı. I. Ankara.
VAROL, M. (2011). Bektaşiliğin İlgası Sonrasında Osmanlı Devletinin Tarikat Politikaları (1826-1866). Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Basılmamış Dok- tora Tezi. İstanbul.
YÜCER, H. M. (2003). Osmanlı Toplumunda Tasavvuf (19. Yüzyıl). İstanbul.