TASAVVUF DÜŞÜNCESİNDE SERVİ AĞACI VE TÜRK-İSLAM SANATINDAKİ YANSIMALARI

Dünya kültürlerinin ortak sembolleri arasında yer alan ağaç kültü İslam öncesi Türk kültür dünyasında da yüzyıllar boyunca varlığını sürdürmüştür. İslam dinini kabul ettikten sonra eski yaşamlarını, alışkanlıklarını ve dinî adetlerini nesiller boyunca korumuş olan Türkler kutsal ağaç kültünü de sonradan benimsedikleri İslam dini çerçevesinde yeni bir anlayışla yorumlayarak kültürel havzalarında korumayı sürdürmüşlerdir. Türk-İslam bezeme sanatı içinde her alanda görülen servi ağacı motifinin kaynağına inildiğinde bir taraftan İslam öncesi Orta Asya Türk kültüründeki “hayat ağacı” kültü, diğer taraftan Türk sanatının yayıldığı geniş coğrafyada yer alan yerli uygarlıklardan miras kalan sanatsal değerlerden beslendiği anlaşılmaktadır. Türklerin İslamiyet’i kabul etmeleri ile birlikte Kuran-ı Kerim’deki “kutsal ağaç” veya “cennet ağacı” kavramı ile özdeşleşerek tasavvuf düşüncesinde yeni ikonografik anlamlar kazanan servi ağacı, bir tefekkür sanatı olan Türk-İslam bezeme sanatı repertuvarında kaynağını tasavvuf düşüncesinden alan zengin ikonografik anlamları ile ön plana çıkmıştır. Servi ağacı motifi çeşitli şekil ve form özellikleri ile üzerinde yer aldığı sanat eserlerine estetik bir görünüm kazandırmanın yanı sıra zengin ikonografik anlamları ile mistik bir dünyayı da gözler önüne sermiştir. Bu çalışmamızda İslam öncesi Orta Asya Türkleri arasında kutsal kabul edilen ağaçlardan birisi olan servi ağacının Türklerin İslamiyet’i kabul etmelerinden sonra Türk-İslam tasavvuf düşünce sistemindeki yeri ve Türk-İslam sanatına yansımaları üzerine örnek eserler ışığında değerlendirmeler yapılmıştır.

Cypress Tree in Sufısm and its Reflectıons in Turkısh-Islamıc Art

The tree cult, which is among the common symbols of world cultures, continued its existence for centuries in the pre-Islamic Turkish cultural world. The Turks, who preserved their old lives, habits and religious remnants for generations after accepting the religion of Islam, continued to preserve the sacred tree cult in their cultural basins by interpreting it with a new understanding within the framework of the religion they adopted later on. When it is retraced, the source of cypress motif, which is seen in every field in Turkish-Islamic decoration art, it is understood that it is nourished by, on one hand, the “tree of life” cult in the preIslamic Middle East Turkish culture while, on the other hand, by the artistic values inherited from the indigenous civilizations in the wide geography where Turkish art spread. With the acceptance of Islam by the Turks, the cypress tree, which gained new iconographic meanings in Sufi philosophy by being identified with the concepts of “sacred tree” or “tree of paradise” in Qur’an, is found in the repertoire of Turkish-Islamic decoration art, which is an art of contemplation. The cypress tree motif, with its various shape and form features, it revealed a mystical world with its rich iconographic meanings as well as gave an aesthetic appearance to any work of art including this motif. In this study, evaluations were made in the light of examples about the place of the cypress tree, one of the trees considered sacred among the Central Asian Turks before Islam, in the Turkish-Islamic Sufi thought system and its reflection on the works of art after the Turks accepted Islam.

PDF

___

Ağaç, Saliha ve Menekşe Sakarya. (2015). “Hayat Ağacı Sembolizmi”, International Journal of Cultural and Social Studies, 1, 1-14.

Aktaş, Saliha (2021). “Geleneksel Gaziantep Mutfağı Bakır Kaplarında Bulunan Süslemeler”, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Iğdır Üniversitesi Lisansüstü Enstitüsü, Iğdır.

Akpınar, R. Bahar. (2004). “Sûfi Kültüründe Sembollerin Yeri ve Önemi Hakkında Bir Deneme”, Türkbilig, (7), 3-19.

Algaç, Şeyda. (2020). “Uşak-Banaz-Yeşilyurt (Holuz) Köyü Camii ve Kalemişi Bezemeleri”, Art-Sanat, 13 (2020), 1-26.

Arık, Rüçhan. (2000). Kubadabad Selçuklu Sarayı ve Çinileri, İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları.

Aslanapa, Oktay (1989), Türk Sanatı, İstanbul: Remzi Kitabevi.

Aslanapa, Oktay (2005), Türk Halı Sanatını Bin Yılı, İstanbul: İnkılap Kitabevi.

Atasoy, Nurhan. (2005). 15.Yüzyıldan 20.Yüzyıla Osmanlı Bahçeleri ve Hasbahçeler, İstanbul: Mas Matbaacılık.

Atasoy, Nurhan. (2011). Hasbahçe Osmanlı Kültüründe Bahçe ve Çiçek, İstanbul: Mas Matbaacılık.

Bardakçı, M. Necmettin. (2010). “Ölümsüzlük Düşüncesi ve Ölüm Sezgisi Üzerine“, Tasavvuf İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi, 26 [2010/2], 71-90.

Bayram, Sadi. (1993). “Mühr-i Süleyman ve Türk Kültüründeki Yeri”, Ankara: Sanat Tarihinde İkonografik Araştırmalar Güner İnal’a Armağan, 61-67.

Baysal, A. Fuat ve Çiğdem Önkol (2021). “Mevlânâ Türbesi Kalemişlerinde Ortaya Çıkartılan Resimlerin Eflatun ve İşrakilik Bağlamında Bir Analiz Denemesi”, Art-Sanat, 15, 35–60.

Berber, Nildem ve M. Reşat Başar. (2018). “Tarihsel, Öyküsel ve İllüstratif Açıdan Varka ve Gülşah”, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Dergisi, 33, 70-79.

Bilen, Yusuf. (2014). “Türk-İslâm Medeniyeti ve Hat San‘atı”, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, 33, 37-57.

Bulat, Serap. (2014). “Şeki Han Sarayı İle İshak Paşa Sarayı Süslemelerinin Karşılaştırılması”, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, 2, 7, 145-151.

Cebeci, M. Afra. (2019). “İstanbul Peyzaj Kültüründe Servi Ağacının Yeri”, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Lisansüstü Programlar Enstitüsü.

Ceyhan, Semih. (2011). “Osmanlı Tâcnâme Literatürüne Göre Derviş Tacı ve Abdullah Salâhaddîn-i Uşşâkī’nin Cevâhir-i Tâc-ı Hilâfet Risâlesi”, İslâm Araştırmaları Dergisi, 25, 113-172.

Çetin, Yusuf. (2015). “Ağrı Mezar Taşlarında Form ve Bezeme Unsurları”, The Journal of Academic Social Science Studies, 40, 87-105.

Çetin, Yusuf. (2016 a). “Kars Müzesi’nde Bulunan Büyük Selçuklu Dönemine Ait Figür Bezemeli Bir Çini Levhanın İkonografik Çözümlemesi”, III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu, Bakü.

Çetin, Yusuf. (2016 b). “Kars Müzesi’nde Bulunan Büyük Selçuklu Dönemine Ait Figür Bezemeli Bir Çini Tabağın İkonografik Çözümlemesi”, XX. Uluslararası Ortaçağ Türk Dünyası Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu, Sakarya.

Çetin, Yusuf. (2017). “Türk-İslam Bezeme Sanatında Gamalı Haç (Svastika) İle Çarkıfelek Motiflerinin Köken ve İkonografik Anlamları Üzerine Bir Değerlendirme”, Socıal Scıences Studıes Journal, 3, 5, 353-365.

Çelik, İsa. (2009). “Türk Tasavvuf Düşüncesinde Ölüm”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 40, 119-146.

Çulpan, Cevdet. (1961 a). Serviler I, İstanbul: İsmail Akgün Matbaası.

Çulpan, Cevdet. (1961 b). Serviler II, İstanbul: İsmail Akgün Matbaası.

Çulpan, Cevdet. (1968). Türk-İslam Tahtacılık Oyma San’atından Rahleler, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.

Delikgöz, Ömer ve Fulya Alıç. (2010). “Osmanlı İstanbul’unda Bulunan Bazı Müslim ve Gayrimüslim Mezarlıklarındaki Kimi Semboller”, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (13), 113-131.

Ergun, Pervin. (2004). Türk Kültüründe Ağaç Kültü, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.

Hakverdioğlu, Metin. (2016). “Sevgili Neden Servi Boyludur?”, Amasya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 7: 215-230.

Güzel, Emine. (2018). “Osmanlı Mezar Taşlarında Servi Motifi”, I. Uluslararası Türkİslam Mezar Taşları Kongresi, Kuşadası.

Kankal, Recep. (2016). “Türk Kültüründe Servi Ağacı”, Yunus Emre Enstitüsü Türkiye’nin Kültür Dergisi, 11, 50-57.

Karpuz, Emine. (2019). “Anadolu’daki Geleneksel Süslemeli Bakır Mutfak Kapların Tasarımı”, 9. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi Maddi Kültür Bildiriler Kitabı, Ordu.

Kaya, Reyhan. (1988) Türk Yazmacılık Sanatı, İstanbul: Türkiye İş bankası Kültür Yayınları.

Kutlu, Hüseyin. (2005). Kaybolan Medeniyetimiz Hekimoğlu Ali Paşa Camii Haziresi’ndeki Tarihi Mezar Taşları, İstanbul: Damla Yayınevi.

Kuşoğlu M. Zeki. (2014). Türk Sanatında Gümüş, İstanbul: Doğa İleri Matbaacılık, Muhammed Celaleddin Rumi, (2015). Mesnevi, (Sadeleştiren: S. Sefer Kılıç), İstanbul: Ceylan Matbaa.

Muslu, Ramazan. (2008). “Türk Tasavvuf Kültüründe Tarikat Kıyafetleri ve Sembolik Anlamları”, EKEV Akademi Dergisi, 12, 36, 43-66.

Nefes, Eyüp. (2002). “Samsun Yöresinde Bulunan Mezar Taşları”, Basılmamış Doktora Tezi, Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı.

Öney, Gönül ve Zehra Çobanlı, (2007). Anadolu’da Türk Devri Çini ve Seramik Sanatı, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.

Öz, Tahsin (1951), Türk Kumaş ve Kadifeleri II, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.

Pala, İskender. (2018). Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, Ankara: Kapı Yayınları.

Sertyüz, Nurcan ve Faruk Şahin. (2018). “Tokat Canikli Konağı Ahşap Üzeri Kalemişi Bezemeleri”. Kalemişi, 6 (12), 223-248.

Şahbaz, Mehibe. (2018). “Türk İnanç ve Düşünce Sisteminde Sevri/Selvi ve Kayın Ağacının Yeri ve Önemi”, 2. Uluslararası El Ruha Sosyal Bilimler Kongresi, Şanlıurfa.

Şen, İ. Tuğçe. (2019). “Ankara Etnografya Müzesi’nde Yer Alan Hamayıl Ya Da Bugünkü Adıyla Muskalıklar”, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, 7, 99, 542-555.

Timurtaş, F. Kadri (1972), Yûnus Emre Dîvânı, Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul: Kervan Kitapçılık.

Tuğutlu Y. Eylem. (2019). Kayseri Mihrapları, Kayseri: Büyükşehir Belediyesi Yayınları.

Uludağ, Süleyman. (1991). Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Marifet Yayınları.

Yaman, Bahattin. (2008). “Türk Minyatür Sanatında Cennet”, Belleten, L XXII, 263, 141-154.

Yurteri, Sultan ve Ölmez, F. Nurhan (2008). “Türk Dokumalarında Ağaç Motifi”. 38. ICANAS Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi. Ankara: Maddi Kültür Bildiriler Kitabı. 1. Cilt. 1445-1470.

URL1. https://www.canercangul.com/15210/edirnekapi-mezarligindan-mezar-taslari/ (Erişim tarihi: 24.06.2021)

URL2.https://twitter.com/jxlhs/status/1159401140167094272/photo/1 (Erişim tarihi: 25.06.2021)

URL3.https://www.gzt.com/jurnalist/osmanlinin-sanat-ve-anlamla-yogrulmusmezar-taslari-aslinda-konusuyor-2557678 (Erişim tarihi: 25.06.2021)

URL4. https://www.metmuseum.org/art/collection/search/452823 (Erişim tarihi: 25.06.2020)

URL5. https://www.pinterest.es/pin/8866530501859003/ visualsearch/?x=9&y=9&w=312&h=395 http://www.turkishculture.org/ picture_shower.php?ImageID=1470 (Erişim tarihi: 25.06.2020)

URL6. http://islamicart.museumwnf.org/database_item. php?id=object;ISL;tr;Mus01;29;en (Erişim tarihi: 26.06.2020)

URL7.https://tr.pinterest.com/hasanertem/t%C4%B1ls%C4%B1ml%C4%B1g%C3 %B6mlekler/ (Erişim tarihi: 25.06.2020)

URL8.https://www.tapatalk.com/groups/worldarmedforcesforum/antique-ottomanswords-and-knives-t192395-s10.html,http://tarihvemedeniyet.org/2009/09/ ilk-abd-baskanini-ii-abdulhamid-agirladi.html?nggpage=2 (Erişim tarihi: 25.06.2021)

URL9. https://www.christies.com/en/lot/lot-5358694 (Erişim tarihi: 25.06.2021)

URL10.http://www.turkishculture.org/picture_shower.php?ImageID=532 (Erişim tarihi: 26.06.2021)

URL11. https://www.flickr.com/photos/elsa11/3349321655 (Erişim tarihi: 27.06.2021)

URL12.https://www.zdergisi.istanbul/makale/topkapi-sarayi-yemis-odasi-ucyuzyildir-solmayan-cicekler-31 (Erişim tarihi: 27.06.2021)

URL13. https://gulevisafranbolu.wordpress.com/2011/07/07/mektepciler-konagisafranbolu-medresesi-restorasyonu/ (Erişim tarihi: 27.06.2021)

URL14.http://www.sothebys.com/fr/auctions/ecatalogue/2009/arts-of-the-islamicworld-l09721/lot.206.html (Erişim tarihi: 27.06.2021)

URL15.https://www.bayrakmuzayede.com/osmanli-donemi-uzerinde-selvi-vecarkifelek-motifleri-bulunan-cok-nadir-soz-sandigi.html (Erişim tarihi: 27.06.2021)

URL16.http://www.agaclar.net/forum/yasantimizda-ve-sanatta-bitkiler/10714.htm (Erişim tarihi: 27.06.2021)

URL17.https://www.dunyabizim.com/gezi-mekan/saraybosna-da-bir-kdiriderghi-h26733.html(Erişim tarihi: 27.06.2021)

URL18. https://islamansiklopedisi.org.tr/esma-ibret (Erişim tarihi: 27.06.2021)

URL19.https://www.brooklynmuseum.org/opencollection/objects/5124 (Erişim tarihi: 27.06.2021)

URL20. http://islamicart.museumwnf.org/database_item. php?id=object;ISL;it;Mus01;6;en (Erişim tarihi: 27.06.2021)

URL21.https://www.ayk.gov.tr/wp-content/uploads/2015/01/ET%c4%b0KANSema-SECCADE-HALILARDA-KULLANILAN-BAZIMOT%c4%b0FLER-VE-BU- MOT%c4%b0FLER%c4%b0N- %c4%b0SLAM-SANATINDA-YER%c4%b0.pdf (Erişim tarihi: 27.06.2021)

URL22. https://tr.pinterest.com/pin/114982596723084884/ (Erişim tarihi: 27.06.2021)

URL23.https://www.mustafacambaz.com/details.php?image_id=15415 (Erişim tarihi: 27.06.2021)

URL24. http://www.turkiyenintarihieserleri.com/?oku=1381 (Erişim tarihi: 27.06.2021)

URL25.https://www.kulturportali.gov.tr/turkiye/denizli/gezilecekyer/bogazicikasabasi-eski-camii (Erişim tarihi: 27.06.2021)

URL26. http://turkiyenintarihieserleri.com/?oku=3057 (Erişim tarihi: 27.06.2021)

URL27.https://www.mustafacambaz.com/details.php?image_id=37313 (Erişim tarihi: 27.06.2021)

URL28.https://www.mustafacambaz.com/details.php?image_id=37908 (Erişim tarihi: 27.06.2021)

URL29. https://www.mustafacambaz.com/details.php?image_id=25315&sessionid= (Erişim tarihi: 27.06.2021)

Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi-Cover

ISSN: 1306-8253
Yayın Aralığı: Yılda 4 Sayı
Başlangıç: 1994
Yayıncı: Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Türk Kültürü Açısından Hacı Bektaş-ı Veli Araştırmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi