Ebu’l-Alâ İbn Hassûl Hemedânî tarafından telif edilen Tafzîlü’l-Etrâk ʿalâ Sâʾiri’l-Ecnâd, Selçuklular zamanının tarih eserlerinin ilkidir. Bu risale, Sultan Tuğrul’un fetihleri döneminde ve Büveyhîler ile Selçukluların siyasî-askerî rekabet ve mücadele ortamında kaleme alınmıştır. İbn Hassûl, Büveyhî edip-müverrih Ebû İshâk es-Sâbî’nin et-Tâcî fî Ahbârü’d-Devleti’d-Deylemiyye’sini hedef alarak, Büveyhîler ile Selçuklular arasındaki siyasî-askerî rekabet ve mücadeleyi, tarih yazıcılığı sahasına taşıdı. O, Tafzîlü’l-Etrâk’ı, Ebû İshâk es-Sâbî’nin et-Tâcî risalesine bir cevap ve karşılık olarak yazdı. Dolayısıyla Tafzîlü’l-Etrâk risalesinin ilk ve asıl kısmı Deylemîler ve Büveyhîlerin menşeine dair esSâbî’nin tarihyazımını tenkide tahsis edilmiştir. İbn Hassûl, es-Sâbî’nin tarihyazımı tarzını şiddetli bir şekilde eleştirmesine rağmen, kendisi de Tafzîlü’l-Etrâk’ın yazımında benzer bir yol takip etmişti. es-Sâbî nasıl et-Tâcî risalesinde Deylemîlerin, Büveyhîlerin ve Adudü’d-Devle’nin şahsının nesebini ve hususiyetlerini methettiyse, İbn Hassûl da Tafzîlü’l-Etrâk’ta Türklerin, Selçukluların ve Sultan Tuğrul’un şahsının nesebini ve faziletlerini methetmiştir. İbn Hassûl’un tarih yazıcılığı sahasında es-Sâbî ile rekabette, ne dereceye kadar muvaffak olduğu meselesi bu makalede tartışılacaktır. Bu araştırmanın bulguları, et-Tâcî kitabının, Deylemîler ve Büveyhîler tarihine dair ayrıntılı ve orijinal bilgiler içermesi sebebiyle, sonraki dönem müverrihler tarafından çeşitli vesilelerle bir başvuru kaynağı olarak kullanıldığını göstermektedir. Oysaki Tafzîlü’l-Etrâk, müellifi İbn Hassûl’un Selçuklular ve Tuğrul Bey hakkında tarihî hadiselerin kaydına ilgisiz kalması sebebiyle, sonraki dönem müverrihler tarafından pek de bir başvuru kaynağı olarak kullanılmamıştır.
Written by Abū al-‘Alā Ibn Hassūl Hamadānī, Tafdīl al-Atrāk ‘alā Sā’ir al-Ajnād is the first of the historical works written during the Seljuq period. This work was written during the conquests of Sultān Tughril and in the political-military competition and struggle environment between the Buyids and the Seljuqs. Ibn Hassūl who took aim at literary men-historian al-Sābī’s work named al-Tājī fī Akhbār al-Dawlat al-Daylimiyya carried the political-military competition and struggle between the Buyids and the Seljuqs to the field of historiography. He wrote Tafdīl al-Atrāk as an answer to Abū Ishāk al-Sābī’s work, al-Tājī. Therefore, the first and the main part of the Tafdīl al-Atrāk was devoted to criticize the historiography of al-Sābī on the origin of the Dailamites and the Buyids. Although Ibn Hassūl criticized severely al-Sābī’s style of historiography, he followed himself a similar way in the writing of Tafdīl al-Atrāk. As al-Sābī praised genealogy and characteristics of the Dailamites, the Buyids and Adud al-Dawla at al-Tājī, Ibn Hassūl also praised genealogy and virtues of the Turks, the Seljuqs and Sultān Tughril at Tafdīl al-Atrāk. In this article, the issue of the degree of success of Ibn Hassūl in competition with al-Sābī in the field of historiography will be discussed. The findings of this study show that Kitāb al-Tājī was used as a source by succeeding historians because it contains detailed and original information on the history of the Dailamites and the Buyids. However, Tafdīl al-Atrāk was hardly ever used as a source by later historians since his author Ibn Hassūl remained indifferent to recording of historical events about the Seljuqs and Tughril Beg.
___
Agacanov, Sergey G. (2015). Oğuzlar. Türkçe çev. Ekber N. Necef-Ahmet Annaberdiyev. İstanbul: Selenge Yayınları.
Avestâ. (1392/2013). nşr. Celîl Dûsthâh. c. I. Tahran: İntişârât-i Mervârîd.
Avvâd, Gurgis. (1957). “el-Mahtûtâtü’t-Târîhiyye fî Hizâneti Kütübi’l-Methafi’l-‘Irâkî bi-Bağdâd”. Sumer, XIII, Bağdat.
el-Azzâvî, Abdurrahman Hüseyin. (1984). “Ebû İshâk İbrâhîm bin Hilâl es-Sâbî”. el-Müverrihü’l-Arabî, Câmi’atü Bağdat, s. 24, 177-198.
Bâharzî. (1391). Dümyetü’l-Kasr ve ʿUsratu Ehli’l-ʿAsr, c. I, III, thk. Sâmî Mekkî elÂnî, Necefü’l-Eşref: Matbaatü’n-Nu’mân.
Beyhâkî (İbn Funduk), Ali bin Zeyd. (1317/1938). Târîh-i Beyhâk. tsh. Ahmed Behmenyâr. Tahran: Bungâh-i Dâniş.
Bîrûnî, Ebû Reyhân. (2011). el-Âsârü’l-Bâkiye (Maziden Kalanlar). Türkçe çev. Ahsen Batur. İstanbul: Selenge Yayınları.
Blois, F. C. (1995), “Sâbi”. The Encyclopaedia of Islam, new edition, Leiden: E. J. Brill, vol. VIII, s. 674.
Bosworth, C. E. (1372/1993). “Dovre-yi Evvel-i Gaznevî”. The Cambridge History of Iran, c. IV, ed. R. N. Frye, Farsça çev. Hasan Enûşe, Tahran: İntişârât-i Emîr Kebîr.
Bosworth, C. E. (1995). “Saldjukids (II-Origins and Early History)”. The Encyclopaedia of Islam, new edition, c. VIII, s. 937-940.
Brockelmann, Carl. (1983). Târîhü’l-Edebi’l-Arabî. Arapça çev. Seyyid Yakûb Bekr. altıncı cüz. Kahire: Dârü’l-Maârif.
Câhiz. (1411/1991). Resâʾilü’l-Câhiz, cüz-i evvel. “Menâkıbü’t-Türk ve Âmmeti Cundü’l-Hilâfe”. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî.
Divitçioğlu, Sencer. (2015). Oğuz’dan Selçuklu’ya. İstanbul: Alfa Yayınları.
Ebû Mansûr Seâlibî. (1353/1974). Tetimmetü’l-Yetîmü’d-Dehr. nşr. Abbâs İkbâl. cüz-i evvel. Tahran: Matbaa-yi Dehîr.
Er, Rahmi. (2008). “Sâbî, Ebû İshâk”. TDV İslâm Ansiklopedisi, c. XXXV, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s. 339-340.
Golden, Peter B. (2016). Türk Halkları Tarihine Giriş. Türkçe çev. Osman Karatay. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
Gündüz, Şinaşi. (2008). “Sâbiîlik”. TDV İslâm Ansiklopedisi, c. XXXV, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s. 341-344.
Hasan, S. A. (1965-1966). “Some Observations on the Problems Concerning the Origin of the Saljuqids”. Islamic Culture, XXXIX, s. 195-204.
Hamdullâh Müstevfî. (1387/2008). Târîh-i Güzîde. nşr. Abdülhüseyin Nevâî. c. V. Tahran: İntişârât-i Emîr Kebîr.
İbn Hallikân. (1842). Vefayâtü’l-A’yân ve Enbâ’ü Ebnâʾi’z-Zamân (Biographical Dictionary). İngilizce çev. B. Mac Guckin de Slane. c. I. Paris.
İbn Hassûl, Ebû’l-Alâ’ Muhammed bin Ebî’l-Kâsım. (Nisan-Temmuz 1940). Kitâb-i Tafżîlü’l-Etrâk ʿalâ Sâʾiri’l-Ecnâd. Arapça metin, 1-50, Abbâs Azzâvî, mukaddime, 235-249; Türkçe çev. Şerefeddin Yaltkaya, “İbn Hassûl’un Türkler Hakkında Bir Eseri”, 250-266, Belleten, IV/14-15, Ankara, Türk Tarih Kurumu.
İbn Hassûl, Ebû’l-Alâ’ Muhammed bin Ebî’l-Kâsım. (1397/2018). “Pârehâyî ez Kitâb-i Tafzîlü’l-Etrâk ʿalâ Sâʾiri’l-Ecnâd”, Mecmûa-yi Deylemnâme, Farsça çev. Alî Behrâmyân, be ihtimâm-i İnâyetullâh Mecîdî, Tahran: İntişârât-i Mûkûfât-i Mahmûd Afşâr, s. 131-138.
İbn Kesîr. (1995). el-Bidâye ve’n-Nihâye (Büyük İslâm Tarihi). c. XI. Türkçe çev. Mehmet Keskin. İstanbul: Çağrı Yayınları.
İbnü’l-Adîm. (1976). Bugyetü’t-Taleb fî Târîhi Haleb. nşr. Ali Sevim. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
İbnü’l-Esîr. (1417/1997). el-Kâmil fî’t-Târîh. nşr. Ömer Abdüsselam Tedmürî. c. VIII, Beyrût: Dârü’l-Kitâbü’l-Arabî; Türkçe çev. Heyet. (2016), c. VII, İstanbul: Ocak Yayıncılık.
es-Sâbî, Ebû İshâk İbrâhîm bin Hilâl bin Zehrûn. (1397/2018). “Pârehâyî ez Kitâbü’t-Tâcî fî Ahbârü’d-Devleti’d-Deylemiyye”. tsh. Wilferd Madelung. Farsça çev. Akîl Hûrşâ ve Seyyid Sâdık Seccâdî. Mecmûa-yi Deylemnâme. be ihtimâm-i İnâyetullâh Mecîdî, Tahran: İntişârât-i Mûkûfât-i Mahmûd Afşâr, s. 44-101.
Kafesoğlu, İbrahim. (1955). Selçuklu Ailesinin Menşei Hakkında. İstanbul: Osman Yalçın Matbaası.
Kâzım Beygî, Muhammed Alî. (1389/2010). “Büveyhîyân ve Ziyârîyân: Rivâyetî-yi Novyâfte ez Kitâbü’t-Tâcî”, Mecelle-yi Târîh ve Temeddun-i İslâmî, S. 6, şomâre-yi yâzdeh, s. 27-55.
Kouymjian, Dickran K. (1969). “Mxit’ar (Mekhitar) of Ani on the rise of the Seljuqs”, Revue des Études Arméniennes, nouvelle série, VI, s. 331-353.
Kouymjian, Dickran K. (1973). “Problems of Medieval Armenian and Muslim Historiography: The Mxit’ar of Ani Fragment”, International Journal of Middle East Studies, vol. 4, No. 4, s. 465-475.
Köymen, Mehmet Altay. (2000). Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, c. I: Kuruluş Devri, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Kraemer, Joel L. (1375/1996). İhyâ-yi Ferhengî der Ahd-i Âl-i Bûye. Farsça çev. Muhammed Saîd Henâyî-yi Kâşânî. Tahran: Merkez-i Neşr-i Dânişgâhî.
Kucur, Sadi. (1988). “İbn Hassûl”. Diyanet İslâm Ansiklopedisi, c. XX, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, s. 29.
Madelung, Wilferd. (1380/2001). “Muarrifî-yi Dû Nushe-yi Hettî-yi Târîhî-yi Yemenî”. Farsça çev. Muhammed Kâzım Rahmetî. Âyîne-yi Pejûheş, şomâre-yi şest û heft, s. 63-68.
Mîrhând. (1339/1960). Târîh-i Ravzatü’s-Safâ. c. IV. Tahran: İntişârât-i Hayyâm.
Mücmelü’t-Tevârîh ve’l-Kısas. (1378/2000). nşr. Seyfeddin Necmâbâdî. Siegfried Weber. Neckarhausen.
en-Nedîm, Muhammed b. İshâk. (2017). el-Fihrist. Türkçe terc. Heyet. ed. Mehmet Yolcu. İstanbul: Çıra Yayınları.
Nizâmü’l-Mülk. (1383/2004). Sîyerü’l-Mülûk. nşr. Hubert Darke. Tahran: Şirket-i İntişârât-i İlmî ve Ferhengî.
Özgüdenli, Osman G. (2017). Selçuklular: Büyük Selçuklu Devleti Tarihi (1040- 1157). Ankara: İSAM Yayınları.
Peacock, A. C. S. (2016). Selçuklu Devleti’nin Kuruluşu –Yeni Bir Yorum——. Türkçe çev. Zeynep Rona. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Polat, Mahmut. (1999). “Ebu İshak İbrahim b. Hilâl es-Sabiî’nin (ö. 384/994) Hayatı ve Şiirleri”. Yayınlanmamış Doktora Tezi, Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Şanlıurfa.
Sâbir Han, Muhammed. (1397/2018). “Derbâre-yi Kitâbü’t-Tâcî fî Ahbârü’d-Devleti’d-Deylemiyye”. Farsça çev. Ahmed Âram. Mecmûa-yi Deylemnâme. be ihtimâm-i İnâyetullâh Mecîdî. Tahran: İntişârât-i Mûkûfât-i Mahmûd Afşâr, s. 17-18.
Safedî, Salâhü’d-Dîn Halîl bin Aybeg. (1420/2000). el-Vâfî bi’l-Vefâyât. c. IV. thk. Türkî Mustafa. Beyrut: Dârü’t-Terâsü’l-Arabî.
Seccâdî, Seyyid Sâdık. (1367/1988). “Âl-i Hassûl”, Dânişnâme-yi Bozorg-i İslâmî. c. I. Tahran: Merkez-i Dâiretü’l-Maârif-i Bozorg-i İslâmî, s. 687-688.
Seccâdî, Seyyid Sâdık. (1397/2018). “Hânedân-i İbn Hassûl”. Mecmûa-yi Deylemnâme. be ihtimâm-i İnâyetullâh Mecîdî, İntişârât-i Mûkûfât-i Mahmûd Afşâr, Tahran, s. 121-127.
Sem’ânî, Ebû Sa’d Abdülkerîm. (1401/1981). el-Ensâb. cüz IX. Kahire: Mektebetü İbni Teymîyye.
Sedghi, Naser. (1393/2014). Târîhnigârî-yi der İrân-i Asr-i Selcûkî. Tahran: Pejûheşkede-yi Târîh-i İslâm.
Sedghi, Naser. (Zemistân 1388/2009). “Berresî-yi Mehdûdiyyet-i Şinâht-i Tehevvûlât-i İrân-i Asr-i Selcûkî”, Pejûheşhâ-yi Ulûm-i Târîhî. Dânişgâh-i Tahran, dovre-yi yek, şomâre-yi dû, s. 87-111.
Şeşen, Ramazan. (2003). “İbn Hassûl’un Tafdîl el-Etrak Ala Sair el-Ecnad Adlı Risalesinin Tercümesi”. Tarih Dergisi 38, s. 119-142.
Târîh-i Sîstân. (1381/2002). tsh. Muhammed Takî Melikü’ş-Şuara Bahâr. Tahran: İntişârât-i Mu’în.
Tercüme-yi Târîh-i Yemînî. (1345/1966). Ebû’ş-Şeref Nâsıh bin Zafer Corfâdekânî. nşr. Cafer Şiar. Tahran: Bungâh-i Tercüme ve Neşr-i Kitab.
Togan, Zeki Velidi. (2019). Umumi Türk Tarihine Giriş. c. I. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Turan, Osman. (2003). Selçuklular Tarihi ve Türk-İslâm Medeniyeti. Ankara: Ötüken Neşriyat.
Türker, Özgür-Özen, Firdevs. (Bahar 2017). “Oğuznâme, Selçuknâme ve Meliknâme’ye Göre Selçuklu Hanedanı’nın Menşei”. SUTAD, 41, s. 331-351.
Yâkût el-Hamevî. (1380/2001). Mu’cemü’l-Buldân. Farsça çev. Alînakî Münzevî. Tahran: Sâzmân-i Mîrâs-i Ferhengî-yi Kişver.
Yâkût el-Hamevî. (1993). Mu’cemü’l-Üdebâ. thk. İhsân Abbâs. c. II, IV, Beyrût: Darü’l-Garbü’l-İslâmî; Farsça çev. Abdü’l-Muhammed Âyetî. (1391). Tahran: İntişârât-i Serûş.
Zahîrüddîn Nîşâbûrî. (1390/2011). Selçûknâme. tsh. Mîrzâ İsmâîl Afşar. Muhammed Ramazânî, Tahran: İntişârât-i Esâtîr.
ez-Ziriklî, Hayreddîn. (2002). el-A’lâm (Kamûsü Terâcim). altıncı cüz. Beyrut: Dârü’l-İlm li’l-Melâyîn