İRAN’DA MUHARREM AYI AŞURA TÖRENLERİNDE (TAZİYE) KULLANILAN LİTÜRJİK BİR OBJE: HZ. HÜSEYİN’İN SANCAĞINI TEMSİLEN “ALEM

İslam âleminin her toplumunda derin bir üzüntü ve acıyla hatırlanan Kerbelâ Vak’ası, maalesef başta Hz. Hüseyin ve ailesi olmak üzere pek çok yakınının şehâdetiyle sonuçlanmıştır. Kerbelâ Vak’ası, her sene Muharrem ayında Aşure törenlerinde çeşitli etkinliklerle anılmaktadır. Çalışma konumuz, İran Kazvin’de (İmamzade) Halime ve Amine Camii’nin içinde tespit edilen bir “Alem” üzerine olacaktır. Söz konusu alem, düzenlenişi ve kullanım amacıyla dikkat çekici bir malzeme olup, bu çalışmada Şii inancın egemen olduğu coğrafyalardaki kullanımı ve ayrıca Türkiye’de Alevi inancında benzer bir kullanım alanının olup olmadığı araştırılmıştır. Alem, çok sayıdaki alemin metal bir aksam üzerine yerleştirilmesi ve bir kolla taşınmasıyla meydana getirilmiştir. Büyük alemi oluşturan her bir alem üzerinde kitabeler bulunmakta olup alemlerin arasına da elinde kılıç tutan aslan, ejder, koç, keçi, horoz, geyik, tavus kuşu gibi hayvan figürlerinin yerleştirilmesiyle sembolik anlamlar da yüklenmiştir. Ele aldığımız alemler, meydana geldikleri alemlerin çokluğuna göre 4 m. genişliğine kadar ulaşmakta, törenler sırasında kumaş ve tüy gibi objelerle de süslenmektedirler. Araştırmamızda, konu aldığımız alemler ve benzerlerinin İran coğrafyasında aşura törenlerinde kullanıldığı ve dolayısıyla da sayılarının oldukça fazla olduğu ortaya çıkmaktadır. Tespitlerimize göre, alemler İmamzâde ve benzeri kutsiyet atfedilen mekânlarda durmakta, aşura merasimlerinde alemi taşımakla görevli gruplar (desteler), alemi bu mekândan alarak tören yürüyüşlerinde taşımakta, halk da alemi hastalıklara şifa vermesi gibi amaçlarla ziyaret etmektedir. Alemin liturjik kullanımını oluşturan tarihî arka planına bakıldığında, Kerbelâ Vak’ası’nda Hz. Hüseyin’in sancağını taşıyan Alemdarı Hz. Abbas’ın (kolları da kesilmek suretiyle) şehit edildiği ve Hz. Hüseyin’i temsil eden sancağın da düştüğü bilinmektedir. Aşura törenlerinde taşınan alemin, yere düşen sancağı tekrar taşımak ve böylece Hz. Hüseyin’in manevî olarak ölümsüzlüğünü ifade etmek üzere kullanıldığını söylemek mümkündür. Alemin, üzerinde yer alan kitabelerdeki ifadeler ve hayvan figürlerinin sembolik anlamlarının da desteğiyle Hz. Hüseyin’i temsil eden litürjik bir obje olduğu anlaşılmakta ve aşura merasimlerinde kullanılan kasım otağı ya da nahıl gibi diğer sembolik objelerle birlikte ritüel içinde önemli bir yere sahip olduğu görülmektedir. Aşura merasimlerinin düzenli bir şekilde icra edilmeye başlandığı XVI. yüzyıldan itibaren alemlerin yapıldığı, günümüze ulaşan ve müze koleksiyonlarında bulunan alemlerden anlaşılmaktadır. Alemlerin kullanılışı, tespitlerimize göre İran, Afganistan, Pakistan, Hindistan, Azerbaycan gibi Şia görüşünün hâkim olduğu coğrafyalarda görülmekte, Türkiye’de ise Alevi-Bektaşi inancında bu uygulamaya rastlanmamaktadır. Yalnızca Iğdır bölgesinde, el şeklinde (Pençe-i Alî Aba) alemin aşura merasimlerinde kullanılması bölgeye özgü bir ritüel olarak karşımıza çıkmaktadır. Böylece Alem kullanımı, Şiî inancının hâkim olduğu coğrafyalar ile Türkiye’deki Alevi-Bektaşi inancındaki Muharrem ayı törenlerinde görülen farklılıklardan biri olarak karşımıza çıkmaktadır.

A Liturgic Object Used In Iran The Holy Day Of Âshūrâʾ On The Tenth Day Of Muharram: “Standard” Representing The Banner Of Al-Ḥusayn b. ʿAlî b. Abî Ṭâlib

The Karbalā Case, which is remembered with deep sorrow and pain in every society of the Islamic world, has unfortunately resulted in the martyrdom of many people, especially al-Ḥusayn b. ʿAlī b. Abī Ṭālib and his family. The Karbalā Case is commemorated every year on Ashura day in Muharram with specific rituals. This study focuses on a “Standard” that was determined inside the (Imamzadeh) Hazrat Ḥalīma and Amine Mosque, in Qazvin, Iran. This sacred object needs investigation for its arrangement and brought to mind the search for similar object in Turkey. This object is arranged upon placing a number of realms on a metal assembly and carrying them on a metal stick. There are inscriptions on each of the standards that make up the great standard. Symbolic meanings were conveyed by placing animal figures such as lions holding swords in their hands, dragon, rooster, deer, coach, goat, peacock. These standards reach up to a width of 4 m. according to the multiplicity of the standards in which they occur and have a magnificent appearance as they are decorated with materials such as fabrics and feathers during rituals. This study revealed that these standards and similar ones that we are dealing with are used in āshūrā rituals in Iran and therefore their number is quite high. According to the findings, the standards stand in places that are attributed to Imamzadeh and similar sanctity, groups (decks) in charge of carrying the standard in āshūrā rituals take the standard from this place and carry it during the ceremonial marches, and the public visits the standard for healing purposes. The historical background that makes up liturgical use of the standard shows that standard-bearer Hz. Abbas, who was carrying the banner of Hz. Hussein in the Karbalā Case, was martyred and the banner representing Hz. Hussein fell. It is possible to say that standard carried in the āshūrā rituals was used to carry the banner again which fell to the ground and thus was used to express the immortality of the Hz. Hussein. It is understood that it is a liturgical object representing Hz. Hussein with the support of the expressions in the inscriptions and the symbolic meanings of the animal figures on the standard and along with other symbolic objects such as kasim otai or nahil used in rituals, it appears to have an important place in the ritual. Furthermore, it is understood from the standard found in the museum collections that the standards were made in the XVIth century when the āshūrā rituals began to be performed regularly. According to the findings, the use of the standards is seen in geographies such as Iran, Afghanistan, Pakistan, India and Azerbaijan where the Shia view prevails and this practice is not common in the Alevi-Bektashi faith in Turkey. Only in Iğdır region, the use of the hand-shaped (Pençe-i Alî Aba) standard in āshūrā rituals appears as a region-specific ritual. Thus, the use of standard, is another differences seen in the month of Muharram rituals in Alevi-Bektashi belief in Turkey’s geography is dominated by the Shiite faith.

PDF

___

Abbas, Shemeem Burney. (2005). “Sakineh, The Narrator of Karbala, An Etnographic Description of a Women’s Majles Ritual in Pakistan”. The Women of Kerbela Ritual Performance and Symbolic Discourses in Modern Shi’i İslam, ed. Kamran Scot Aghaie, USA: Universtiy of Texsas Press, 141-160.

Aghaie, Kamran Scot. (2004). The Martyrs of Karbala: Shi’i Symbols and Rituals in Modern Iran. Seattle: University of Washington Press.

Alkan, Erdoğan. (2005). Sayılar ve Hayvan Simgeleriyle Alevi Mitolojisi. İstanbul: Kaynak Yay.

And, Metin. (2002). Ritüelden Drama, Kerbelâ-Muharrem-Taziye. İstanbul: Yapı ve Kredi Yay.

Ayhan, Gökben ve Demet Göçer. (2016). “Hacıbektaş Veli Müzesi’ndeki Sancak Alemleri”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 79, Ankara, 171-195.

Arseven, Celâl Esad. (1975). “Alem”. Sanat Ansiklopedisi C.I, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 39-44.

Azizova, Elnure. (2001). “Kerbela Vak’ası”. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı, İstanbul.

Baş, Eyüp. (2010). “İslâm Tarihinde Matem/Yas Kültürü ve Kerbelâ”. Çeşitli Yönleriyle Kerbela (Edebiyat) C.II, Sivas, 379-386.

Beder, Erkan. (2011). “Iğdır İlinde Muharrem Ayı Törenleri”, Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Erzurum.

Cheraghi, Abazar. (2010). “İran’da Kerbela-Taziye ve Mersiye”. Çeşitli Yönleriyle Kerbela. (Din Bilimleri) C.III, Sivas, 233-238.

Cumbur, Müjgân. (1982). “Folklorumuzda Geyik Motifi Üzerine”. II. Milletlerarası Türk Folklor Kongresi Bildirileri C.II Halk Edebiyatı, Ankara, 71-94.

Çakır, Nuh. (2008). “Şiî ve Sünnî Topluluklarda Muharrem Ayı Etkinlikleri”. Yayımlanmamış yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı, Erzurum.

Çağrıcı, Mustafa. (2003). “Matem-Câhiliye Döneminde ve İslam’da Matem”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi C.28, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., 128-129.

Çevrimli, Nilgün. (2012). “Değişik İşlevli Bir Grup Madeni Eser Örnekleri Üzerinde Görülen Ejder Figürleri Hakkında Bir Değerlendirme”. Vakıflar Dergisi 37, Ankara, 193-222.

Çoruhlu, Yaşar. (1993). “Türk Sanatında Görülen Deve Figürlerinin Sembolizmi”. Türk Kültürü Araştırmaları Y.XXXI S.1-2, 95-104.

Çoruhlu, Yaşar. (1995a). “Türk Sanatında Görülen Geyik Figürlerinin Sembolizmi”. Toplumsal Tarih 18, 33-42.

Çoruhlu, Yaşar. (1995b). “Türk Sanatında Koyun, Koç, Keçi Figürlerinin Sembolizmi”. Türk Dünyası Tarih Dergisi 100, İstanbul, 52-60.

Çoruhlu, Yaşar. (2014). Kozmolojik, Mitolojik, Astrolojik, Dinî ve Edebî Tasavvurlara Göre Türk Sanatında Hayvan Sembolizmi. Konya: Kömen Yay.

Dalkesen, Nilgün. (2015). “Orta Asya’dan Anadolu’ya Türk Kültüründe Geyik Kültü”. Milli Folklor Y.27 S.106, 58-69.

De Jong, Frederick. (2005). “Bektaşîlik’te İkonografi”. Tarihten Teolojiye: İslam İnançlarında Hz. Ali, Haz. Ahmet Yaşar Ocak, Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay. 251-283.

Devellioğlu, Ferit. (1989). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. 8. Baskı Ankara: Aydın Kitabevi.

Erdem, Sargon. (1989). “Alem”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi C.2, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., 352-354.

Erginsoy, Ülker. (1978). İslam Maden Sanatının Gelişimi. İstanbul: Kültür Bakanlığı Yay.

Ersal, Mehmet. (2016). “Yası Katık Edenler: Alevi Toplumunda Ritüelik Farklılıklarla Kerbela”. Uluslararası Kerbela ve Hz. Hüseyin Sempozyum Bildirileri, Haz. Gülağ Öz, Ankara, 345-370.

Esin, Emel. (1970). “Evren (Selçuklu San’atı Evren Tasvirinin Türk İkonografisindeki Menşe’leri)”. Selçuklu Araştırmaları Dergisi S.1, Ankara, 161-181.

Fığlalı, Ethem Ruhi. (1998). “Hüseyin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi C.18, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., 518-521.

Gölpınarlı, Abdülbâki. (1958). Manakıb-ı Hacı Bektâş-ı Velî Vilâyet-nâme. İstanbul: İnkılâp Kitabevi.

Gündüzöz, Güldane. (2017). “Tasavvuf Kültüründe Hırka, Alem ve Seccâde”. Akademik Bakış Dergisi (Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi) S.64, 80-94.

Gündüzöz, Güldane. (2018). “Tekke Hayatında Üç Muktedir Figür: Sancak, Alem ve Tuğ”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaşi Veli Araştırma Dergisi 85, 161-181.

Güler, Gül. (1993). “Anadolu Müzelerinde Bulunan Bayrak ve Sancak Alemleri”. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Ankara.

Hacıgökmen, Mehmet Ali. (2013). “Türklerde Yas Âdeti Temelleri ve Sonuçları”. Tarihçiliğe Adanmış Bir Ömür : Prof. Dr. Nejat Göyünç’e Armağan, ed. Hasan Bahar, Mustafa Toker, M. Ali Hacıgökmen, Konya: Selçuk Üniversitesi Matbaası, 393-422.

Harman, Mürüvet. (2014). “İnsan-ı Kâmil Yazı Resimlerinin İkonografik ve Sembolik Anlamalarına Dair Bir Çözümleme”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 70, 97-119.

Harman, Mürüvet. (2019), “Kırkbudak Şamdanlar İle İlgili Bir Deneme”. Sanat Tarihi Yıllığı S.28, 55-80.

Harman, Ömer Lütfü. (2003). “Matem”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi C.28, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., 127-128.

Hosseini, Abbas. (2016). “Iconography of the three Icons in Shi’i Muharram Rituels; The Peacock, the Cypress and the Lion”. Kimiya-ye-Honar Fourth Year No.17, 110-128.

Hussaın, Ali J. (2005). “The Mourning of History and the History of Mourning: The Evolution of Ritual Commemoration of the Battle of Karbala”. Comparative Studies of South Asia, Africa and the Middle East V. 25 No. 1, 78-88.

Syed Akbar Hyder. (2006). Reliving Kerbela Martyrdom in South Asian Memory. Oxford University Press.

Işık, Caner ve Uğur Özdemir. (2012). “Iğdır Yas Geleneğinde Sinezenler”. II.Uluslararası Aras Havzası Sempozyumu 13-15 Aralık 2011 Iğdır, Erzurum, 449-456.

İnal, Güner. (1971). “Susuz Han’daki Ejderli Kabartmanın Asya Kültür Çevresi İçindeki Yeri”. Sanat Tarihi Yıllığı S.IV, İstanbul, 153-181.

Kahraman, Seyit Ali ve Yücel Dağlı. (2010). Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnamesi: Bağdad, Basra, Bitlis, Diyarbakır, İsfahan, Malatya, Mardin, Musul, Tebriz, Van 4. Kitap 2. Cilt. İstanbul: Yapı ve Kredi Yayınları.

Kalafat, Yaşar ve Necdet Yaşar Bayatlı. (2010). “Türk Kültür Coğrafyasında Kerbela İçerikli Halk İnançları”. Çeşitli Yönleriyle Kerbela. (Din Bilimleri) C.III, Sivas, 219-231.

Karamağaralı, Beyhan. (1973). “Anadolu’da XII-XVI. Asırlardaki Tarikat ve Tekke Sanatı Hakkında”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 21/1, 247- 276.

Kaya, Lütfiye Göktaş. (2006). “Alevi Bektaşi Kültüründe “Kırkbudak” Üzerine”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi 40, Ankara, 1-15.

Kaya, Lütfiye Göktaş. (1995). “Türk Sanatında Şamdanlar. (Hacıbektaş ve Mevlana Müzelerinde Yer Alan Çok Kollu Şamdanlar)”. Yayımlanmamış yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji ve Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Ankara.

Kaya, Zeynep Sena. (2018). “İran’da Âşûrâ Merasimleri ve Tarihsel Gelişimi”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı, İslam Mezhepleri Tarihi Bilim Dalı, Bursa.

Khan, Hasan. (2016). “Günümüz Pakistan’ındaki Kalenderiliğin Ortaçağ Motifleri ve Bunlarla Türkiye’deki Aleviler’in ve İran’daki Ehl-i Hakk’ın Bazı Ritüelleri Arasındaki Yapısal Benzerlikler”. Uluslararası Kerbela ve Hz. Hüseyin Sempozyum Bildirileri, Haz.Gülağ Öz, Ankara, 68-278.

Koşay, Hamit Zübeyr. (1959). “Etnografya Müzesindeki Alemler”. Türk Etnografya Dergisi S.III/1958, Ankara 80-86.

Köksal, Mustafa Asım. (2008), Hz. Hüseyin ve Kerbela Faciası. İstanbul.

Mohammadi, Abdullah. (2016). “Mezar-ı Şerif’te Yaşayan Hazaralarda Aşura. (Aşure) Geleneği”. Uluslararası Kerbela ve Hz. Hüseyin Sempozyum Bildirileri, Haz.Gülağ Öz, Ankara, 15-29.

Muhaddisî, Cevad. (2010). A’dan Z’ye Kerbela Ansiklopedisi. Çev.Komisyon, İstanbul: Asr Yay.

Ocak, Ahmet Yaşar. (1983). Bektaşî Menâkıbnâmelerinde İslam Öncesi İnanç Motifleri. İstanbul.

Ocak, Ahmet Yaşar. (1992). Osmanlı İmparatorluğunda Marjinal Sûfîlik: Kalenderîler. (XIV-XVII. Yüzyıllar). İstanbul: Türk Tarih Kurumu Yay.

Öney, Gönül. (1969). “Anadolu Selçuklu Sanatında Ejder Figürleri”. Belleten C.XXXIII S.130, Ankara, 171-192.

Öney, Gönül. (1970). “Anadolu Selçuklu Mimarisinde Aslan Figürü”. Anadolu/Anatolia S.XIII. (1969), Ankara, 1-41.

Önge, Yılmaz. (1979). “Anadolu’nun Bazı İslami Yapılarındaki Alemler Hakkında”. I. Milletlerarası Türkoloji Kongresi (İstanbul 15-20.X.1973) Tebliğler, İstanbul, 814-838.

Öz, Mustafa. (2002). “Kerbelâ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi C.25, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., 271-272.

Öz, Mustafa. (2011). “Tâziye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi C.40, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., 203-204.

Pakalın, Mehmet Zeki. (1946). “Alem”, Tarih Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü C.1, İstanbul, 47.

Parman, Ebru. (1993). “Bizans Sanatında Tavus Kuşu İkonografisi”. Sanat Tarihinde İkonografik Araştırmalar Güner İnal’a Armağan. Ankara, 387-412.

Shani, Raya. (2012). “Calligraphic Lion Symbolising The Esoteric Dimension of Alî’s Nature”. The Art and Material Culture of Iranian Shi’ism Iconography and Religious Devotion in Shi’i Islam, Ed. Pedram Khosronejad, Tauris London-New York, 122-158.

Şahin, Hanifi. (2008). “İlhanlılar Döneminde Şiîlik”. Yayımlanmamış Doktora Tezi Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı, , Erzurum.

Topaloğlu, Fatih. (2010). “Şia’da Kerbelâ Mateminin Ortaya Çıkışı ve Eski İran Kültürüyle İlişkisi”. Çeşitli Yönleriyle Kerbela (Tarih Bilimleri) C.I, Sivas, 501- 509.

Taşğın, Ahmet. (2009). “Cem, Cemevi ve İşlevleri”, Geçmişten Günümüze Alevî-Bektaşî Kültürü. Ed.Ahmet Yaşar Ocak, Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., 211-225.

Tezcan, Hülya ve Turgay Tezcan. (1991). Türk Sancak Alemleri. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yay.

Turan, Hayrunnisa Çakmakçı. (2012). “Tavusla Düşüş Simurgla Yükseliş İslam Or- taçağı’na Damga Vuran Kuş Risaleleri ve Safir-i Simurg”. Vakıflar Dergisi 38, Ankara, 165-172.

Türk, Hüseyin ve Erkan Beder. (2016). “Sosyal Hafıza Aktarım Aracı olarak Iğdır’da Kerbela Mersiyesi Okuma Geleneği”. Uluslararası Kerbela ve Hz.Hüseyin Sempozyum Bildirileri, Haz.Gülağ Öz, Ankara, 310-320.

Uludağ, Süleyman. (1991). “Ayin-Tasavvuf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi C.4, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., 250-251.

Üryani, G. Esra Genim. (2005). “Kültür Tarihinde Tavus Kuşu”. 60. Yaşında Sinan Genim’e Armağan, Makaleler, İstanbul, 657-671.

Yaman, Mehmet. (2009). “Alevîlik ve Bektaşîlikte Kerbela Matemi”. Geçmişten Günümüze Alevî-Bektaşî Kültürü, Ed.Ahmet Yaşar Ocak, Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., 368-372.

Yaman, Ali. (2016). “Geleneksel Alevi Yaşamında ve Kaynaklarında Kerbela”. Uluslararası Kerbela ve Hz. Hüseyin Sempozyum Bildirileri, Haz.Gülağ Öz, Ankara, 76-92.

Yarshater, Ehsan. (1979), “Taʿziyeh and Pre-Islamic Mourning Rites in Iran”. Taʿziyeh: Ritual and Drama in Iran, ed. Peter J. Chelkowski, New York: New York University Press, 88-94.

Yavuz, Güngör. (1927). “Türk İnşaat ve Sanat Eserleri Müzesindeki Sancak Alemleri”. Arkitekt 328, İstanbul, 181.

Yücel, Erdem. (1975). “Türk Sanatında Alem”. Türkiyemiz 16, İstanbul, 34-37.

Zarcone, Thierry. (2012). “The Lion of Ali in Anatolia: History, Symbolism and Iconology”. The Art and Material Culture of Iranian Shi’ism Iconography and Religious Devotion in Shi’i Islam, Ed. Pedram Khosronejad, Tauris, London-New York, 104-121.

Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi-Cover

ISSN: 1306-8253
Yayın Aralığı: Yılda 4 Sayı
Başlangıç: 1994
Yayıncı: Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Türk Kültürü Açısından Hacı Bektaş-ı Veli Araştırmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi