Devletlik Pir; Şeyh Safiyyüddin-i Erdebilî Vakfı

Şeyh Safiyyüddin-i Erdebilî (1252-1334), Şah İsmail tarafından kurulan Safevî Devleti'ne adını veren, Iran ve Türk illerinde büyük saygı duyulan bir mürşittir. İran'a hâkim olan İlhanlılar ve daha sonra gelen Türk devletleri (Timurlular, Akkoyunlular. Safevîler), çeşitli gelirleri Şeyh Safiyyüddin'in Erdebil şehrindeki dergâhına vakfetmişlerdir. Safevîlerin atalarının dergâhına bağladıkları vakıfları, Osmanlı Devleti 18. yüzyıl başlarında bölgeyi ele geçirirdiğinde tasdik etmiş ve deftere geçirmiştir. Bu vakıf defteri, Safevî ve Osmanlı devrinde Erdebilî vakfının sosyo-ekonomik durumunu gösteren en önemli kaynaktır. Araştırmada bu defter kaynak alınarak Şeyh Safiyyüddin-i Erdebilî vakfının şartları, gelir ve gider kalemleri, ekonomik değeri, çalışan personeli ve aldıkları maaşlar, dergâh, türbe, mescid ve imaretten oluşan kompleksin ihtiyaç maddeleri ve harcama kalemleri gibi hususlar ortaya konulmaya çalışılmıştır. Bunun için "siyakat" yazısıyla kaleme alınan vakıf defteri okunarak değerlendirilmiştir. Ortaya çıkan bilgiler, vakfın gelir kaynakları itibariyle önemli bir ekonomik güce sahip olduğunu göstermektedir.

The State Pir; Sheikh Safi-Ad-Din Ardabili Foundation

Sheikh Safi-ad-din Ardabili (1252-1334), is a murshid who is the eponym of the Safavid Dynasty, which was founded by Shah Ismail It and highly respected in Turkish and Persian regions. The Ilkhanids ruled Iran at that time and later the other Turkish states (The Timurids, Aq Qoyuniu, the Safavids) made over some of their incomes to the dargah (khanqah) of Sheikh Safi-ad-din in Ardabil. When it conquered this area at the beginning of the 18th century, The Ottoman Empire also recognized the foundations donated to this dargah by the ancestors of the Safevids, and recorded them in a register. This foundation register is the most important source showing the socio-economic status of the Sheikh Safi-Ad-Din Ardabili Foundation. Based on this register, in this study, it was tried to explore the conditions of the Sheikh Safi-Ad-Din Ardabili Foundation, its incomes and expenditures, its economic value, its staff and their salaries, the needs of the complex of a dargah, a tomb, a masjid and an imaret, and their expenditures. For this purpose, the foundation register in "siyakat" writing system was completely read and evaluated. The information obtained in this study reveals that the foundation had a noteworthy economic power in terms of its sources of income.

___

BA, Cevdet Askeriye, Dosya No: 1204 Gömlek No:53953, tarih; 12 N 1141

BA, MD 132, hnr.l, s.75, tarih; Evail-i Ra 1137 (Aralık 1724)

BA, MD 136, hnr.2, s. 123 ve 124, tarih; Evahir-i C 1142 (Ocak 1730)

BA,MD 136, hnr.3, s. 105, tarih; Evasıt-ı C 1142 (Ocak 1730)

BA, MD 136, hnr.3, s.32, tarih; Evasıt-ı M 1142 (Ağustos 1729)

BA, MD 136, hnr.3, s.346, tarih; Evahir-i B 1143 (Şubat 1731)

BA, TD 896, tarih; 1140 (1728) BA, 7D902, tarih; 1140 (1728)

AKA, İsmail (1995): Timurlular, Ankara, Türkiye Diyanet Vakfı Yay.

ALİYARLI, Süleyman (1996): Azerbaycan Tarixi, Uzaq Keçmişden 1870-ci tilere Qader, Bakı.

AMANZADE, Rahiye B. (2002): "XI-XVII. Yüzyıllarda Azerbaycan'da Abidevî Yapıların Özellikleri", Türkler, Ankara, 8:166-174, Yeni Türkiye Yay.

BABİNGER, Franz (1993): "Safıy-ed-din", İA, 10:64-65, İstanbul Millî Eğitim Basımevi.

BALA, Mirza (1993): "Erdebil", İA, 4: 288-293, İstanbul Millî Eğitim Basımevi.

BİLGİLİ, Ali Sinan (2002): "Osmanlı Erdebil'i", XIV. Türk Tarih Kongresi, 9-13 Eylül, Ankara.

BİLGİLİ, Ali Sinan (2004): Osmanlı İran ve Azerbaycanı-I, 16. ve 18. Yüzyıllar Sosyal ve Ekonomik Tarih, Erzurum, Bozkır Yay.

BİLGİLİ, Ali Sinan (2007): "Emir Timur'un Azerbaycan Faaliyetleri", Ölümünün 600. Yılında Emir Timur ve Mirası Uluslararası Sempozyumu, (EdtAbdulvahap Kara-Ömer Iş-bilir), 26-27 Mayıs 2005, İstanbul.

BİNBAŞI Nizami (1995): "Azerbaycan", (Neş.Faris Şaşan), Türk Dünyası Araştırmaları, 98, İstanbul.

ÇAĞMAN, Filiz, Tanındı, Zeren (1996): "Osmanlı-Safevî İlişkileri (1578-1612) Çerçevesinde Topkapı Sarayı Müzesi Resimli El Yazmalarına Bakış", Aslanapa Armağanı, İstanbul, Bağlam Yayınları

EBU BEKR-İ TİHRANÎ (2001): Kitâb-ı Diyarbekiriyye, (Çev. Mürsel Öztürk), Ankara, TTK Yay.

EKİNCİ, Mustafa (1997): Erdebil Tekkesi'nin Kuruluşu, Gelişmesi ve Anadolu'daki Dinî ve Siyasî Faaliyetleri, Şanlıurfa (Harran Ü. Basılmamış Dr. Tezi).

El-BELÂZURÎ (1987): Fütuhu'l-Büldan, (Çev. Mustafa Fayda), Ankara, Kültür Bakanlığı Yay.

ERDEBİL-İ NECEFÎ, Fahreddin Musevî-yi (1338): Tarih-i Erdebil ve Danişmendân, Necef, c. 1

GÜNDÜZ, Tufan (2008): "Safevîler", DİA, 35:451-457, Türkiye Diyanet Vakfı Yay.

HİNZ, Walther (1992): Uzun Hasan ve Şeyh Cüneyd, (Çev. T. Bıyıklıoğlu), Ankara, TTK Yay.

İSKENDER BEG TURKMAN (1334-1335): Târih-iÂ'lam-ı Ârâ-yı Abbasî, Tahran, c.I-II.

KOÇU, Reşad Ekrem (1993): "Ali Paşa", İA, 1:333, İstanbul Millî Eğitim Basımevi.

MORTON, A. H. (1974): "The Ardabil Shrine in the Reign of Shah Tahmasb", Iran 12.

MUHAMMEDOĞLU, A. Salih (1995): "Erdebil", DİA, 11: 276-277, Türkiye Diyanet Vakfı Yay.

MÜNECCİMBAŞI Ahmed Dede (1285): Sahâifü'I-Ahbâr, İstanbul, c.3.

NESİBLİ, Nesib (2002): "Osmanlı-Safevî Savaşları, Mezhep Meselesi ve Azerbaycan", Türkler, Ankara, 6: 893-898, Yeni Türkiye Yay.

OCAK, A. Yaşar (1999): Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler (15-17.Yüzyıllar), İstanbul, Tarih Vakfı Yurt Yay.

ÖNGÖREN, Reşat (2008): "Safeviyye", DİA, 35: 460-462, Türkiye Diyanet Vakfı Yay.

ÖNGÖREN, Reşat (2008): "Safiyyüddin-i Erdebilî", DİA, 35: 476-478. T. Diyanet Vakfı Yay.

ÖZGÜDENLİ, Osman G. (2006): Ortaçağ Türk-lran Tarihi Araştırmaları, İstanbul, Kak-nüsYay.

ROUX, J. Paul (2001): Moğol İmparatorluğu Tarihi, (Çev. A. Kazancıgil-A. Bereket), İstanbul, Kabalcı Yayınevi.

SÜMER, Faruk (1957): "Azerbaycan'ın Türkleşmesi Tarihine Umumî Bir Bakış", Belleten, XXI/83: 430-443.

ŞERAFE'D-DİN ALÎ YEZDÎ (1991): Zafer-nâme-i Emir Timur, {Tercüme-i Zafer-nâme), (Yay. Tanju Oral), İstanbul, (M.Ü. Basılmamış Doktora Tezi).

ŞEŞEN, Ramazan (1998): İslâm Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, Ankara, Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü Yay.

TACBAHŞ, Ahmed (1340): Iran der zeman-ı Safeviyye, Tebriz.

TÂRİH-l İSMAİL ASIM (KÜÇÜK ÇELEBl-ZÂDE) EFENDİ (1282): istanbul.

TAVERNİER, J.B. (1980): XVII. Asır Ortalarında Türkiye Üzerinden İran'a Seyahat, (Çev. E. Gültekin), İstanbul, Tercüman Yay.

TOGAN, A. Z. Velidî (1993): "Azerbaycan", İA, 2:91-118, İstanbul Millî Eğitim Basımevi.

UYAR, Mazlum (2001): "Safevîler Öncesi İran'da Tasavvuf ve Safevî Devletinin Ortaya Çıkışı", Akademik Araştırmalar Dergisi, 7-8: 91-93.

UZUNÇARŞILI, 1. Hakkı (1982): Osmanlı Tarihi, Ankara, 4. TTK Yay.

YAZICI, Tahsin (1993): "Safeviler", İA, 10: 53-59, İstanbul Millî Eğitim Basımevi.

YILDIZ, H. Dursun (1979): "Azerbaycan'da Hüküm Sürmüş Bir Türk Hanedanı, Sacoğul-ları", Tarih Dergisi, İstanbul.

YILDIZ, H. Dursun (2000): islamiyet ve Türkler, İstanbul, Kamer Yay.