Alevilikte Ocak Kavramı: Anlam ve Tarihsel Arka Plan

Bilindiği üzere ocak kavramı tarihsel ve sosyolojik olarak Türk halk inançlarında büyük yer tutmaktadır. Ocak, aile kurumu ile eşdeğer tutulmakta bu anlamda da çok yaygın bir kullanım alanı bulunmaktadır. Bu anlamda sözlükler, ocak kavramına ilişkin çok fazla veri sunmaktadır. Dede ailelerine dayanan Ocak örgütlenmesi Alevilik’in temel kurumlarındandır. Onların toplumsal rolleri sadece dinsel alanla sınırlı olmayıp başka alanları da içine almaktaydı. Ocak üyeleri yani Dedeler, sosyal hiyerarşinin en üst noktasında bulunurlardı. Dedelerin sahip oldukları yetkiler ve yaptırım güçleri cemaatin sosyal düzenini sağlayan çok etkili bir güç olmuştur. Alevi Dedeleri, Türkiye’nin çeşitli yerlerinde bulunan ocaklara bağlıdırlar. Bundan dolayı kendilerine Ocakzâde de denilir. Ocakzâde dedelerin Peygamber soyundan geldikleri yani evlad-ı resul oldukları kabul edilir ve bu nedenle “seyyid” adı ile de anılırlar. Dede ailelerinde bu durumu kanıtlamak üzere belli dergahların ve Nakibül Eşraflar’ın onaylarını taşıyan belgeler, yani şecereler, bulunur. Dedelerin çoğu “gezici”dirler, bir başka deyişle belli zamanlarda kendilerine bağlı yerlerdeki taliplerini ziyaret ederek, dinsel törenler düzenler, topluluğu bilgilendirir ve anlaşmazlıkları giderirler. Ocakzâde dedeler arasında “El ele el Hakk’a” şeklinde de ifade edilebilen, “Mürşid-Pir-Rehber” şeklinde bir görev bölümüne gidildiği de bilinmektedir. Taliplerin hizmetlerini görmek üzere ocak mensubu dedeler böyle bir iç hiyerarşik düzen oluşturmuşlardır. Yüzyıllardır dilden dile dolaşan menkıbeler ve şecerelere göre Ağuiçen, Sarı Saltık, Hıdır Abdal, Baba Mansur, Hubyar Sultan, Şah İbrahim Velî gibi Dede ocaklarına adlarını veren şahsiyetlerin bu konumları Soy, Keramet, ve Hizmet olarak özetlenebilecek özelliklere dayanmaktadır. Bu makalede öncelikle eski Türk topluluklarında ocak olgusunun yeri ve önemi üzerinde durularak, daha sonra ise ayrıntılı şekilde etimolojik boyutu, Alevilik-Bektaşilik literatüründeki yeri, tarihsel ve sosyolojik boyutları genel olarak incelenmeye çalışılacaktır.

The Concept of Ocak and Institution in Alevism: Meaning and Historical Background

The concept of Ocak has a very important place historically as well as sociologically in Turkish folk beliefs. Since Ocak is considered equal to family as a term, it has a wide range of usage in Turkish language. Ocak organization which is based on Dede families is one of the basic institutions of Alevism. Their social roles are not just confined to the religious domain,but also include other ones. Ocak members (Dedes) are at the top of the social hierarchy. Their authority and power of sanction over the community have been effective means for maintaining social order. Alevi Dedes are affiliated to the ocaks of various cities of Turkey. That is why they are also entitled with the term Ocakzâde. The Ocakzâde Dedes are assumed to be descendants of the Prophet (Evlad-ı Resul), and are accordingly called “seyyid.” In order to prove that, there are documents (genealogies) that holds confirmation of certain lodges and Nakibül Eşraf (chief of the descendants of the Prophet). Most of the dedes are travelling, in other words they periodically visit their disciples to perform ceremonies, inform the community, and resolve the disagreements between them. It is also known that there is a division of labour among the Ocakzâde Dedes like mürşid-pir-rehber, which can also be expressed with the principle “El ele el Hakk’a.” Dedes, belonging to ocaks, create such an internal hierarchical order to serve the disciples. According to the epics and genealogies, the positions of personalities, who gave their names to ocaks such as Ağuiçen, Sarı Saltık, Hıdır Abdal, Baba Mansur, Hubyar Sultan, Şah İbrahim Velî, are based on some characteristics about their ancestry, miracles, and services. This article, firstly, analyzes the status and the importance of the concept of Ocak in historical Turkish societies. Then it focuses on the etymology of the term and its place in Alevi- Bektashi literature and it concludes with exploring historical and sociological dimensions of the concept in Alevism-Bektashism.

PDF

___

AHMET REFİK. (1931). Ocak Ağaları, İstanbul: Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi.

AKDAĞ, Mustafa. (1995a). Türkiye’nin İktisadî ve İçtimaî Tarihi 1, (1243-1453), İstanbul: Cem Yayınevi.

AKDAĞ, Mustafa. (1995b). Türkiye’nin İktisadî ve İçtimaî Tarihi 2, (1453-1559), İstanbul: Cem Yayınevi.

AYTEKİN, Sefer. (Der.) (1958). Buyruk, Ankara, Emek Basım-Yayımevi.

AYVERDİ, İlhan. (2005). Asırlar Boyu Tarihî Seyri İçinde Misalli Büyük Türkçe Sözlük, c. 3, İstanbul: Kubbealtı Yayınları.

BAHA SAİD BEY. (2000). Türkiye’de Alevi-Bektaşi, Ahi ve Nusayrî Zümreleri, Haz. İsmail Görkem, K.B. Yayınları.

BEZERTİNOV, R. N. (2008). “Eski Türklerde Ateş İnancı”, Türk Dünyasında Din ve Gelenek Üzerine, Der. Engin Akgün, İstanbul: Doğu Kütüphanesi Yayınları, ss. 137-141.

BİRDOĞAN, Nejat. (1992a). Anadolu ve Balkanlarda Alevi Yerleşmesi: Ocaklar-Dedeler- Soyağaçları, İstanbul: Alev Yayınları.

BİRDOĞAN, Nejat. (1992b). “Anadolu Alevi Ocaklarının Kuruluşu, İşlevleri, Yayılmaları”, IV. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi Bildirileri, I. Cilt Genel Konular, Ankara: K.B. HAGEM Yayınları, s. 5-16.

BORATAV, Pertev Naili. (1984). Türk Halk Bilimi, 100 Soruda Türk Folkloru (İnanışlar, Töre Ve Törenler, Oyunlar), İstanbul: Gerçek Yayınevi.

BOZKURT, Fuat. (1996). “Yalıncak Ocağı”, Toplumsal Tarih, Kasım 1996, sayı: 35, ss. 38- 41.

BUMKE, Peter. (1989). “The Kurdish Alevis-Boundaries and Perceptions”, Ethnic Groups In The Republic Of Turkey, Ed. By. Peter Alford Andrews, Wiesbaden, Dr. Ludwig Reichert Verlag, 1989, p. 510-518.

CLARKE, Gloria Lucille. (1998). “Bir Dedenin Kimliğinde Müziğin Yeri Ne Kadardır?” Seçkinlerin Müzik Eğitimi: Türkiye Alevilerinin Manevi Liderlerinin Yetişmesinde Müziğin Rolü, İstanbul: M.S.Ü. SBE., Müzikoloji Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Doktora Tezi.

ÇAĞBAYIR, Yaşar. (2007). Orhun Yazıtlarından Günümüze Türkiye Türkçesinin Söz Varlığı, Ötüken Türkçe Sözlük, c. 4, İstanbul, Ötüken Neşriyat.

ÇÖPOĞLU, Binnaz. (ty). Bolu Şer’iye Sicili, 1687-1688 tarihli 836 No’lu Defterin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi, Bolu: Abant İzzet Baysal Üniversitesi BAMER Yayınları.

DEVELLİOĞLU, Ferit. (1997). Osmanlıca-Türkçe Osmanlıca Lûgat, 14. b., Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları.

DERSİMİ, M. Nuri. (1994). Kürdistan Tarihinde Dersim, İstanbul: Zel Yayıncılık.

DUYMAZ, Ali. – Halil İbrahim Şahin. (2008). “Kaz dağlarında Dağ, Ağaç ve Ocak Kültü Üzerine İnanış ve Uygulamalar”, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, c. 11, sayı: 19, (Haziran 2008) s. 116-126.

ER, Piri. (1998). Geleneksel Anadolu Aleviliği, Ankara, Ervak Yayınları.

ERSAL, Mehmet. (2009). Alevi İnanç-Dede Ocakları Üzerine Bir Örneklem: Velî Baba Sultan Ocağı, Malberg: Alevi-Bektaşi Kültür Enstitüsü.

GORDLEVSKİ, V. (1988). Anadolu Selçuklu Devleti, Çev. A. Yaran, Ankara: Onur Yayınları.

GÖLPINARLI, Abdülbaki. (1958). Manakıb-ı Hacı Bektaş-ı Velî “Vilayet-Name”, İstanbul: İnkılap Kitabevi.

GÖLPINARLI, Abdülbaki. (1977). Tasavvuftan Dilimize Geçen Deyimler ve Atasözleri, İstanbul: İnkılap ve Aka Kitabevi.

GÖLPINARLI, Abdülbaki. (1993). “Kızılbaş” md., İ.A., C. 6, İstanbul: MEB, s. 789-795.

GÜNŞEN, Ahmet. (2007). “Gizli Dil Açısından Alevîlik Bektaşîlik Erkân ve Deyimlerine Bir Bakış“, Turkish Studies – Türkoloji Araştırmaları, vol: 2, no: 2, (Spring 2007), ss. 328-350.

HASLUCK, F. W. (1929). Christianity And Islam Under The Sultans, Ed. By Margaret M.Hasluck, 2 vols, Oxford: Clarendon Press.

İLGÜREL, Mücteba. (2001). “Yeniçeriler” md., İslam Ansiklopedisi, c. 13, Eskişehir: M.E.B. Yayınları, s. 385-395.

İNAN, Abdülkadir .(1976). Eski Türk Dini Tarihi, İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları.

İNAN, Abdülkadir . (1986). Tarihte ve Bugün Şamanizm, 3.b., Ankara: TTK Yayınları.

İNAN, Abdülkadir . (1998). Makaleler ve İncelemeler, c. 1, 3.b., Ankara: TTK Yayınları.

Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü (1991). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.

KAYAPINAR, Levent – N. Kılıç, A. Kayapınar, F. Kılıç. (2008). Bolu Livâsı Sâlnâmesi (Giriş- Metin-Tıpkıbasım-Dizin) 1921-1925 Senesi, Bolu: Abant İzzet Baysal Üniversitesi, BAMER Yayınları.

KEHL-BODROGI, Krisztina. (1991). “Alevilik Üzerine”, Cem, sayı: 6, (Kasım 1991), s. 21-24.

KEHL-BODROGI, Krisztina. (1996). “Tarih Mitosu ve Kollektif Kimlik”, Birikim, sayı: 88, (Ağustos 1996), s. 52-63.

KÖPRÜLÜ, M. Fuad. (1993b). “Bektaş Hacı Bektaş Velî” md., İ.A., C. 2, İstanbul: MEB, s. 711-718.

KÖPRÜLÜ, M. Fuad. (1995). “Bektaşiliğin Menşe’leri”, Cem, Çev. Mehmet Yaman, sayı: 52, (Eylül 1995), s. 9-13.

KÜÇÜK, Murat. (1994). “Cemal Abdal ve Mazgirt’te Dede Ocakları”, Nefes, sayı: 6, (Nisan 1994), s. 40-43.

MELIKOFF, İrène. (1993). Uyur İdik Uyardılar, Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları, Çev. Turan Alptekin, İstanbul: Cem Yayınevi.

Meydan Larousse. (1972). “ocaklık” md., c. 9, İstanbul: Meydan Yayınevi.

OCAK, A.Yaşar. (1989a). “Alevî” md., T.D.V.İ.A., C. II, İstanbul: s. 368-369.

OCAK, A.Yaşar. (1999). “Aleviliğin Tarihsel, Sosyal Tabanı İle Teolojisi Arasındaki İlişki Problemine Dair”, Tarihî ve Kültürel Boyutlarıyla Türkiye’de Alevîler Bektaşîler Ve Nusayrîler, İstanbul: Ensar Neşriyat, s. 385-398.

OLSSON, Tord, Elisabeth Özdalga, Catharina Raudvere (Ed. By) (1998). Alevi Identity Cultural, Religious And Social Perspectives, Istanbul: Swedish Research Instıtute.

ÖGEL, Bahattin. (2002). Türk Mitolojisi (Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar), 2.b., II. Cilt, Ankara: TTK Yayınları.

PÜSKÜLLÜOĞLU, Ali. (2003). Arkadaş Türkçe Sözlük, Ankara: Arkadaş Yayınevi.

SAMİ, Şemseddin. (1991). Temel Türkçe Sözlük, Sadeleştirilmiş ve Genişletilmiş Kâmûs-ı Türkî, c. 3, İstanbul: Tercüman Genel Kültür Yayınları.

SEVGEN, Nazmi. (1946). Zazalar ve Kızılbaşlar, Coğrafya, Tarih, Hukuk, Folklor, Teogoni, İstanbul: Daktilo Halinde Notlar (Ankara Pertev Naili Boratav Kitaplığı’ndan Fotokopi edilmiştir).

SHANKLAND, David. (1999). “ Günümüz Türkiyesi Alevîlerinde “Dede” ve “Talip” Arasındaki Değişen Bağ”, Tarihî ve Kültürel Boyutlarıyla Türkiye’de Alevîler Bektaşîler ve Nusayrîler, İstanbul: Ensar Neşriyat, s. 319-327.

SÜMER, Faruk. (1976). Safevi Devleti ve Kuruluşunda Anadolu Türklerinin Rolü, Ankara: Selçuklu Tarih ve Medeniyeti Enstitüsü Yayınları.

TAŞĞIN, Ahmet. (1997). Ereğli ve Çevresindeki Alevilerde Sosyal ve Dini Hayat, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya: S.Ü. SBE., Din Sosyolojisi Bilim Dalı.

TAŞĞIN, Ahmet. (Haz.): Bisâtî Buyruğu, (Menâkıbu’l-Esrâr Behcetü’l-Ahrâr), Yayınlanmamış Eser.

TSCHUDI, R. (1986). “Bektashiyya”, E.I., vol: I, s. 1161-1163.

TÜRKAY, Cevdet. (1979). Başbakanlık Arşivi Belgeleri’ne Göre Osmanlı İmparatorluğu’nda Oymak, Aşiret Ve Cemaatlar, İstanbul: Tercüman Kaynak Eserler.

Türkçe Sözlük (1998). cilt 2, K-Z, 9.b, Ankara: TDK Yayınları.

UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı. (1988). Osmanlı Devleti’nin Saray Teşkilâtı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.

YALMAN, Nur. (1969). “Islamic Reform and the Mystic Tradition in Eastern Turkey”, Archives Eurepeennes De Sociologie, Tome: X, No: I, p. 41-60.

YAMAN, Ali. (2001). “Anadolu Aleviliğinde Ocak Sistemi ve Dedelik Kurumu”, Uluslararası Anadolu İnançları Kongresi Bildirileri, (23-28 Ekim 2000, Ürgüp/Nevşehir), Ankara: Ervak Yayınları, s. 849-887.

YAMAN, Ali. (2004). Alevilikte Dedelik ve Ocaklar, Dedelik Kurumu Ekseninde Değişim Sürecinde Alevilik, İstanbul: K.A.S. Derneği Yayınları.

YAMAN, Ali. (2006). Kızılbaş Alevi Ocakları, Ankara: Elips Kitap.

YAMAN, Ali. (2009). “Alevilerde Dedelik ve Dede Ocakları”, Geçmişten Günümüze Alevî-Bektaşî Kültürü, Ed. A. Yaşar Ocak, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, ss. 178-202.

YAMAN, Ali. (2010). “Alevilik Bektaşilik Alanında Üniversitelerde Gerçekleştirilen Akademik Çalışmalara İlişkin Genel Bir Değerlendirme”, içinde Alevi ve Bektaşi Yayınlarının Temel Sorunları, Çözüm Önerileri, Ed. G. Aytaş, D. Sümer, Ankara: Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Merkezi Yayınları, 2010, ss. 34-41.

YAMAN, Mehmet. (1995). Alevilik İnanç Edeb Erkân, 4.b., İstanbul: y.b..

YAVUZ, Edip. (1968). Tarih Boyunca Türk Kavimleri, Ankara: Kurtuluş Matbaası.

YETİŞEN, Rıza. (1950). “Naldöken Tahtacıları”, T.F.A., sayı:17, (Aralık 1950), s.265.

YETİŞEN, Rıza. (1986). Tahtacı Aşiretleri (Adet, Gelenek ve Görenekleri), İzmir – Narlıdere: y.b. .

YILMAZ, A. (1948). Tahtacılarda Gelenekler, Ankara: CHP Halkevi Neşriyatı.

YÖRÜKAN, Yusuf Ziya. (1998). Anadolu’da Aleviler ve Tahtacılar, Haz. Turhan Yörükan, Ankara: T.C. K.B. Yayınları.

Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi-Cover

ISSN: 1306-8253
Yayın Aralığı: Yılda 4 Sayı
Başlangıç: 1994
Yayıncı: Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Türk Kültürü Açısından Hacı Bektaş-ı Veli Araştırmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi

Arşiv