Teke Yarımadası’ndaki (Güneybatı Anadolu) glasiyal sirklerin morfometrik özellikleri

Teke Yarımadası’nda bulunan Sandıras, Karadağ, Akdağ ve Beydağları’nda (Batı Toroslar) bulunan 31 glasiyal sirkin boyutları, geliştikleri yükselti, bakı ve eğim özellikleri incelenmiş, sirklerin geliştiği lokasyonun buzul vadisine göre konumu belirlenmiş ve morfometrik parametreler çerçevesinde sirklerin gelişim aşamalarına göre sınıflandırılması yapılmıştır. Sirkler, her dağın buzullaşma dönemindeki kalıcı kar çizgisine bağlı olarak farklı yükseltilerde gelişmişlerdir. Buzullaşma öncesi topografya, yükselti ve gölge etkisine bağlı olarak gelişmiş ve farklı boyutlar kazanmışlardır. Sirklerin yaklaşık %80’ni güneş radyasyonuna daha az maruz kalan ve gölge etkisinin oluştuğu K, KD ve KB yönlerde gelişim göstermişlerdir. Ortalama taban yükseltisi ~ 2450 m olan sahadaki sirkler, kuzeye dönük yamaçlarda ~ 1950 m gibi daha düşük kotlarda gelişebilmişlerdir. Sirklerin morfometrik ölçümleri sonucunda, ortalama uzunluğun ~ 650 m, ortalama genişliğin ~ 500 m ve ortalama alanının ~ 0,30 km² olduğu belirlenmiştir. Sirk uzunluğu genişlikten biraz daha fazla olmakla birlikte yüksek dairesellik oranı sirklerin büyük oranda yuvarlak ve daireye yakın bir şekle sahip olduğunu göstermektedir. Sirkler, buzul vadisi başlangıç noktasında, buzul vadisi yamaçlarında ve buzul vadisinden bağımsız noktalarda olmak üzere geliştikleri lokasyona göre sirk teknesi, basit, basamaklı ve birleşik sirk formunda olmak üzere farklı şekilsel özelliklerine göre sınıflandırılmıştır. Sirklerden 24 tanesi 2. ve 3. gelişim aşamasında olup, orta derecede gelişimi yansıtmaktadırlar. Her dağda sirklerin gelişim aşamaları farklı olup, Akdağ’da bulunan sirkler diğer dağlardaki sirklere göre daha gelişmiş ve daha fazla sirke sahip olmuştur. Sirklerin oluşumu üzerinde gölge etkisi ve yükselti büyük ölçüde belirleyici olmuş, bununla birlikte başta yağış tutarı olmak üzere iklimsel koşullar buzullaşma şiddeti üzerinde etkili olarak sirk gelişimini yönlendirmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Glasiyal sirk, Morfometri, Sirk sınıflaması, Buzullaşma, Batı Toroslar

Morphometric characteristics of the glacial cirques in the Teke Peninsula, Southwestern Anatolia

The morphometric characteristics of the 31 glacial cirques found on Mount Sandıras, Mount Karadağ, Mount Akdağ and the Beydağları mountains on the Teke Peninsula are examined in terms of to their sizes, altitudes, aspects and slope along with their location according to glacial valleys and their grade (developmental stages) in the context of morphometric parameters. The cirques formed at various altitudes depending on the equilibrium line altitude (ELA) of each mountain during the glaciation. They evolved in accordance with the preglacial topography, elevation and shadow effect and acquired different dimensions. Approximately 80% of the cirques formed in the N, NE and NW directions, where there was less exposure to solar radiation and shadow effects."Cirques in the re gion have an average floor elevation of 2450 m and they could develop at lower elevations in the north-facing slopes (e.g.,~1950 m)". Average values of ~ 650 m in length, ~ 500 m in width and ~ 0,30 km² in area are derived from the morphometric measurements of the cirques. It was seen that the length of the cirques was slightly longer than the width. However, the high circularity ratio means that the cirques are mainly round and similar to a circular shape. Cirques have been classified according to their position in glacial valleys, such as at the head of a glacial valley, on the slopes of a glacial valley and isolated area from the glacial valleys and according to their form in plan such as cirque troughs, simple, staircase and compound cirques. 24 of the cirques are in the 2nd and 3rd grade of development, indicating intermediate growth. The development of the cirques in each mountain has been different, and the cirques in Akdağ have been more evolved and have more cirques than those of the other mountains. The shadow effect and altitude on the development of the cirques were largely determinant, however the climatic conditions, in particular the amount of precipitation, had a significant influence on the extent of the glaciation and the growth of the cirques.

Keywords:

Glacial cirque, Morphometry, Cirque classificaton, Glaciaton, Western Taurus,

PDF

___

KAYNAKÇA
Alonso, V. (1993) – Análisis de circo glaciares en las cabeceras de los rios Narcea, Ibia y Sil. Cordillera Cantabrica. Cuaternario y Geomorfología, 7 (1-2), Valencia.
Altınay, O., Bayrakdar, C., ve Çılğın, Z. (2019). Sirk Morfometrisi Çalışmalarında İnsansız Hava Araçları (İHA) ve CBS Kullamınlarına Bir Örnek: Karadağ Kütlesi (Batı Toroslar). In E. Akköprü, & F. Döker, Coğrafya Araştırmalarında Coğrafi Bilgi Sistemleri Uygulamaları (pp. 163-176). Ankara: Pegem Akademi.
Bayrakdar C., Çılğın Z. ve Sarış, F. (2017a). Karadag’da Pleyistosen Buzullaşmaları, Batı Toroslar, Türkiye. Türkiye Jeoloji Bülteni / Geological Bulletin of Turkey 60: 451-469., Doi:10.25288/tjb.360610 (Yayın No: 3773330)
Bayrakdar, C., Güneç Kıyak, N., Turoğlu, H., Öztürk, T. ve Canel, T. (2017b). Akdağ Kütlesi’nde (Batı Toroslar) Pleistosen buzullaşmalarının jeomorfolojik özellikleri ve optik uyarmalı lüminesans (OSL) ile yaşlandırılması. Türk Coğrafya Dergisi 69: 27-37. DOI: 10.17211/tcd.318170
Bayrakdar, C. (2012). Akdağ Kütlesi'nde (Batı Toroslar) Karstlaşma Buzul İlişkisinin Jeomorfolojik Analizi. İstanbul: İ.Ü Sosyal Bilimler Enst. Basılmamış Doktora Tezi, 1-180.
Bayrakdar, C., Çılğın, Z., Döker, M.F. ve Canpolat, E. (2015). Evidence of an active glacier in the Munzur Mountains, eastern Turkey. Turkish Journal of Earth Sciences 24: 56-71.
Benn, D.I. ve Evans, D.J.A. (1998). Glaciers and Glaciation. London: Arnold.
Bennet, M. ve Glasser, N. (2009). Glacial Geology, Ice Sheets and Landforms. UK: Wiley-Blackwell.
Çılğın, Z. (2012), Dedegöl Dağı (Batı Toroslar) Buzul Jeomorfolojisi Etüdü. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, 1-287 İstanbul.
Çılğın, Z. ve Bayrakdar, C. (2018). Dedegöl Dağı’ndaki Glasiyal Sirklerin Morfometrik Özellikleri. Coğrafya Dergisi 36: 27-48.
Çiner, A., Deynoux, M. ve Çörekçioğlu, E. (1999). Hummocky moraines in the Namaras and Susam Valleys, Central Taurids, SW Turkey, Quaternary Science Reviews 18: 659-669.
Çiner, A. (2003a). Türkiye'nin Güncel Buzulları ve Geç Kuvaterner Buzul Çökelleri. Türkiye Jeoloji Bülteni, Cilt 46, Sayı 1: 55-78
Çiner, A. (2003b). “Geyikdağ'da (Orta Toroslar) Geç Kuvaterner Buzullaşmasına Ait Morenlerin Sedimanter Fasiyes Analizi ve Ortamsal Yorumu”, Türkiye Jeoloji Bülteni, Cilt 46, Sayı 1: 35-54.
Doğan, M. (2011). Sandıras Dağı'nda (Muğla) Buzullaşma ve Buzul Şekillleri. Ege Coğrafya Dergisi 20/1: 29-52.
Doğu, A. F. (1993). Sandıras dağındaki buzul şekilleri. Ankara Üniversitesi Türkiye Coğrafyası Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi 2: 263-274.
Doğu, A. F., Çiçek, I., Gürgen, G. ve Tunçel, H. (1999a). “Akdağ'ın jeomorfolojisi ve bunun beşeri faaliyetler üzerindeki etkisi (Fethiye-Muğla). Ankara Üniversitesi”, Türkiye Coğrafyası Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi 7: 95-120.
Doğu, A. F., Çiçek, I., Gürgen, G. ve Tunçel, H. (1999b). “Akdağ (Fethiye-Muğla)'nın glasyal ve karst jeomorfolojisi”, Cumhuriyetin 75. Yıldönümü Yerbilimleri ve Madencilik Kongresi Bildiri Özleri Kitabı, MTA, (s. 63-64).
Erinç, S. (1971). Jeomorfoloji II, Genişletilmiş 2. Baskı. İstanbul Üniversitesi Coğrafya Enstitüsü Yayınları No:23, İstanbul.
Erinc, Sırrı (1984). Klimatoloji ve Metodları. İstanbul: İ.U Deniz Bilimleri ve Coğrafya Enst.
Evans, I.S., Cox, N. (1974). Geomorphometry and Operationnal Definition of Cirques, Area, 6 (2), 150 – 153.
Evans, I.S. (1990). Climatic effects on glacier distribution across the southern Coast Mountains, B.C., Canada. Annals of Glaciology 14 (“Ice & Climate”): 58–64.
Evans, I.S. ve Cox, N. (1995). The Form of Glacial Cirques in the English Lake District, Cumbria, Zeitschrift für Geomorphologie 39: 175–202.
Evans, I.S. (1997). Process and form in the erosion of glaciated mountains. In: Stoddart, D.R. (Ed.), Process and Form in Geomorphology. Routledge, London, 145-174 pp Evans, I.S. (2006). Allometric development of glacial cirque form: geological, relief and regional effects on the cirques of Wales. Geomorphology 80 (3–4), 245–266.
Garcia Ruiz, J.M., Villar, A. G., Ortigosa L. ve Bono, M. (1999) – Los circos glaciares en los altos valles del Aragón y del Gállego (Pirineo Central Español). Análisis morfométrico y variaciones espaciales, Cuaternario y Geomorfología 13 (1-2), Zaragoza-Salamanca.
Hughes, P.D., Gibbard, P.L. ve Woodward, J.C. ( 2007). Geological controls on Pleistocene glaci-ation and cirque form in Greece. Geomorphology 88 (3), 242–253.
Lowey, G.W. (1999) – Glaciation, gravel and gold in the Fifty Mile Creek area, west-central Yukon, in Yukon Exploration and Geology (eds. Emond, D.S; Weston, L.H.), Vancouver.
Louis, H. (1944). Evidence for Pleistocene glaciation in Anatolia (in German). Geologische Rundschau, 447-481.
Messerli, B. (1967). “Die eiszeitliche und die gegenwartige Vergletscherung in Mittelmeerraum”, Geographica Helvetica 22, 105-228.
Mîndrescu, M., Evans, I.S. ve Cox, N.J., 2010. Climatic implications of cirque distribution in the Romanian Carpathians: palaeowind directions during glacial periods. J. Quat. Sci. 25 (6): 875–888.
Onde, H. (1952). Formes Glaciaires dans le Massif Lycien de I'Akdağ. XIXe Congres Geologique International Alger Fasc. XV, (pp. 327-335).
Philipson, A. (1915). Reissen und forschungen in westlichen Kleinasien. Pet. Mit. H, 167.
Planhol, X. de. (1953). “Les formes glaciaires du Sandıras Dağ et la limite des neiges eternelles quaternaires dans le SO de l'Anatolie”, Compte Rendu Sommaire de la Societe Geologique de France, (s. 263-265).
Planhol, X. ve İnandık, H. (1958). La Limite de La Glaciation Quaternaire Dans Le Massif du Yeşil Göl Dağ (Anatolie du Sud-Quest). Review (4), 33-35.
Sarıkaya M.A. ve Çiner, A. (2015a). The Late Quaternary glaciation in the eastern Mediterranean. In: Hughes, P. D. & Woodward, J. C. (editors) Quaternary Glaciation in the Mediterranean Mountains. Geological Society, London, Special Publications, 433. First published online 11 December, 2015. doi: 10.1144/SP433.4
Sarıkaya M.A. ve Çiner, A. (2015b). Late Pleistocene Glaciations and Paleoclimate of Turkey. Bulletin of the Mineral Research and Exploration 151: 107-127.
Sarıkaya, M. A., Çiner, A., Haybat, H., ve Zreda, M. (2014). An early advance of glaciers on Mount Akdağ, SW Turkey, before the global Last Glacial Maximum; insights from cosmogenic nuclides and glacier modeling. Quaternary Science Reviews 88: 96-109.
Sarıkaya, M.A., Çiner, A. ve Zreda, M. (2011). Quaternary Glaciations of Turkey. J. G. Ehlers içinde”, Quaternary Glaciations-Extent and Chronology (s. 393-403). Elsevier.
Sarıkaya, M. (2011). Türkiye’nin Güncel Buzulları. D. Ekinci içinde, Fiziki Coğrafya Araştırmaları: Sistematik ve Bölgesel (s. Sayı:6, 527-544, ). İstanbul: Türk Coğrafya Kurumu Yayınları.
Sarıkaya, M. A., Zreda, M., Çiner, A. ve Zweck, C. (2008). Cold and wet Last Glacial Maximum on Mount Sandiras, SW Turkey, inferred from cosmogenic dating and glacier modeling. Quaternary Science Reviews 27: 769–780, http://doi.org/10.1016/j.qua seirev.2008.01.002
Steffanova, P. ve Mentlık, P. (2007). Comparison of morphometric characteristic of cirques in the Bohemian Forest. Silva Gabreta, 13(3), Vimperk.
Simoni, S. (2011). Typological and Morphometric Characteristics of the Glacial Cirques in Doamnei River Basin (Făgăraş Massif). Forum Geografic, Volume 10, Issue 1 / June 2011, pp. 35-49.
Trenhaile, A. S. (1976). Cirque Morphometry in the Canadian Cordillera, Annals of the Association of American Geographers, vol.66, no. 3.
Turoğlu, H. (2011). Buzullar ve Buzul Jeomorfolojisi. İstanbul: Çantay Kitabevi. Yiğitbaşıoğlu, H. (2000). Finike ve Yakın Cevresinin İklim Ozellikleri. Ankara Unv. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakultesi Degisi Cilt 40 Sayı:1-2 , 107-36.