UVEYS BAHADIR HAN’IN İLKANLI DEVLETİ TAHTINA ÇIKIŞI VE SİYASİ YAŞAMI

Tarihi kaynaklarda Türk kökenli oldukları yönünde kayıtlar bulunan, Celayirliler, Miladi VI.-VII. yüzyıllarda dağınık kabile ve oymaklar halinde Moğolistan’ın doğusunda, Onon ve Kerulen (Keluren-Kerulan) Nehri kıyıları ile Baykal Gölü arasında kalan bölgede göçebe bir halde ve çoğunluğu Uygurlara tabi olarak yaşamışlardır. Gerek Cengiz Han’ın kurduğu Moğol Devletinde gerekse haleflerinin kurduğu devletlerin kaderinde de etkili olmuşlardır. 1253’de Moğol şehzadesi Hülegü Han ile Batı Asya’ya gelen bu kabile liderleri, bölgedeki fetihlerde ve İlhanlı Devletinin (Türk-Moğol kabilelerine dayanan) kuruluşundan tarih sahnesinden silinmesine kadarki süreçte, Çobanlılar (Sulduzlar) ile beraber, vazgeçilmez siyasi ve askeri unsurlardan biri olmuşlardır. İhanlı Sultanı Ebu Said Bahadır Han’ın 736/1335-1336 yılında ölümünden sonra saltanat kavgaları ile yıkılmaya yüz tutan İlhanlılar Devleti’nin kargaşa içinde geçen son yıllarında, Celayirli Büyük Şeyh Hasan, birçok siyasi ve askeri mücadelenin ardından 740/1339-1340’da, İlhanlılar coğrafyasında yaklaşık bir asır hüküm sürecek olan Celeyiroğulları (İlkanlılar) Devleti’nin temellerini atmıştır. İlhanlı ve Timurlu Devletleri arasında ki süreçte hayatta kalma mücadelesi veren, Celeyiroğulları (İlkanlılar) Devleti’nin Tarihi hakkında Günümüze kadar Türkiye’de, çok fazla çalışma yapılmamıştır. Bu nedenle çalışma konumuz olan bu makale ile İran coğrafyasında ki Türk-Moğol hâkimiyeti döneminin yaklaşık yirmi yıllık bir bölümünü kapsayan Sultan Uveys Bahadır Han dönemini siyasi açıdan incelemeye çalıştık.

Anahtar Kelimeler:

Sultan Uveys, İlkanlı Devleti, Moğol, Celayir, Timur

RISE OF SULTAN UWAIS BAHADIR KHAN TO THE THRONE OF THE ILKHANID STATE AND HIS POLITICAL LIFE

Jalayirs, who are referred to as a people with Turkic origins in historical records, lived in Eastern Mongolia, in the region remaining between the rivers Onon and Kerulen and Lake Baikal in 6th and 7th Centuries AD as scattered nomadic tribes and clans and mostly under the domination of the Uighur. They had a role to play in the destinies of both the Mongolian State established by Genghis Khan and the states founded by his predecessors. Arriving in the Western Asia in 1253 accompanying the Mongolian prince Hulagu, the leaders of these tribes, along with the Suldus, became an essential political and military element in the conquests and in the region during the era starting from the foundation of the Ilkhanid State (based on Turkic-Mongolian tribes) until it ceased to exist.nDuring the chaotic last years of the Ilkhanid State, which was on the brink of destruction with constant fighting over the throne following death of the Ilkhanid Sultan, Abu Said Bahadir Khan in 736/1335-1336, Shaikh Hasan the Great of the Jalayir laid the foundation for the Jalayir State after many political and military struggles in 740/1339-1340, and the state would rule in the Ilkhanid territory for approximately a century. To this day, not many studies have been published in Turkey about the history of the Jalayir State that struggled hard for survival in the process between the Ilkhanid State and Timurid State. Therefore, in this study, we attempt to analyze the reign of Sultan Uwais Bahadir Khan, representing approximately twenty years in the era of Turkic-Mongolian domination in the geographical area that is Iran today, from a political perspective.

Keywords:

Sultan Uwais, Ilkhanid, Jalayir, Mongolian, Timurid,

PDF

___

Âbrû, Lutfullah Hâfız, Zeyl-i Câmìu’t-tevârîh-i Reşîdî, neşr. Hânbâbâ Beyânî, Tahran, 1317 hş.
Artuk, İbrahim-Cevriye, İstanbul Arkeoloji Müzeleri Teşhirdeki İslami Sikkeler Katoloğu, I-II, İstanbul, 1976
Àskallânî, Şahabe’d-dîn ibn-i Hâcer, ed-Dureru’l-kâmine fi `Âyân el-mieye es-sâmine, I-VI, neşr. Muhammed Sayed Câd el-Hak, Kahire, 1966
Àzzâvî, Abbas, Târîhu’l- Ìrâk Beyne’l–ihtilâleyn, I-III, Bağdad, 1936-1939
Bakıhanov, Abbaskuli, Gulistân-i İrem , neşr. Abdulkerim Alizade, Bakü, 1970
Barthold, V.V., “Ani”, İA, I/435;
Barthold, V.V., “Şirvanşah”, İA, XI/574
Beyani, Şirin, Târîh-i Âl-i Celayir, Tahran, 1345 hş.
Blochet, Edwin, Cataloque des Manuscrits Persans de la Bibliotheque Nationale, I-IV, Paris, 1905- 1912
Bosworth, C. E., The Islamic Dynasties, Edinburgh , 1967
Browne, Edward G. A., Literary History Of Persia , I-IV, Cambridge, 1969
Deguignes, Joseph, Hunların, Türklerin, Moğolların ve Daha Sair Tatarların Târîh-i Umumisi, I-VIII, Paris, 1756-1758, çev. H. Cahid Yalçın, İstanbul, 1923
Dihhudâ, “Hasan-i Bozorg”, Luğatnâme, XIX/585
el- Eherî, Ebubekr el-Kutbî, Târîh-i Şeyh Uveys, neşr. J. B. Van Loon, Lahey, 1954
Fâikî, İbrahim, Azerbaycan Der Mesîr-i Târîh-i İran, I-II, Tebriz, 1375 hş.
Fasîh-i Havâfî, Ahmed b. Celaleddin Muhammed, Mucmel-i Fasîhî, I-III, neşr. Mahmud Ferruh, Meşhed, 1341 hş.
Ğaffârî, Kadı Ahmed Kazvînî, Târîh-i Cihân-ârâ, neşr. Muctebâ Minovî, Tahran, 1343, hş.
Ğanî, Kasım, Târîh-i Àsr-i Hâfız, I-II, Tahran, 1340 hş.
Ğiyâsî, Abdullah b. Fethullah, Târîhu’l-Ğiyâsî, neşr. Marianne Schmid Dumont Freiburg, 1970
Hândmîr, Ğiyâsu’d-dîn Muhammed el-Huseynî, Destûru’l-vuzerâ, neşr. Saîd Nefîsî, Tahran, 1317 hş.
Hândmîr, Ğiyâsu’d-dîn Muhammed el-Huseynî, Târîh-i Habîbu’s-siyer fi Ahbâr-i Efrâd-i Beşer, I-IV, neşr. Muhammed Debîrsiyâkî, Tahran, 1362, hş.
Howorth, Henry, H., History Of The Mongols, I-IV, New York, 1876-1892
Huart, Clement, Histoire de Bağdat, Paris, 1901
İbn-i Àrabşâh, Àcâibu’l-makdûr fî Nevâib-i Teymûr, neşr. Ahmed Faiz el-Humsî, Beyrut, 1986
İbn-i Haldûn, Abdurrahman b. Muhammed, el-`İber, Farsçaya çev. Àbdu`l-Muhammed Âyetî, (Târîh-i İbn-i Haldûn I-VI) Tahran, 1375 hş.
İbn-i Kerbelâî, Hâfız Huseyn-i Tebrîzî, Ravzatu’l–cinân ve Cennâtu’l-cinân, I-II, neşr. Càfer Sultan el- Karâî, Tahran, 1344 hş.
İbn-i Tağrîberdî, Cemaleddin Ebi’l-Mahâsin Yusuf, el-Menhelu’s-sâfî ve’l-mustevfî bàd el-vâfî, I-III, neşr. Muhammed Emin Sa`îd Àbdulfettah Âsûr, Kahire, 1956-1984
İbnu’l-Kesir, İsmail el-Dımaşki, el-Bidâye ve’n-nihâye, I-XV, çev. Mehmet Keskin, Büyük İslam Tarihi, İstanbul, 1994-1995
İkbâl, Âştiyânî Abbas, Târîh-i Moğûl u Evâyil-i Eyyâm-i Teymûrî, Tahran 1312 hş.
Kâreng, Àbdulàli, Âsâr-i Bâstânî-yi Azerbaycan, Tahran, 1374 hş.
Katib Ferdi, Mardin Müluki Artukiyye Tarihi, neşr. Ali Emiri, İstanbul, 1939
Kazvînî, Muhammed, “ Hâfız u Sultan Ahmed-i Celayir”, Mecelle-i Yâdgâr, yıl 1, sayı 1 Tahran, Ağustos 1944
Kazvînî, Yahya b. Abdullatif, Kitab-i Lubbu’t-tevârîh, tıpkıbasım, Tahran, 1363 hş.
Kırzıoğlu, M. Fahrettin, Kars Tarihi, c.1, İstanbul, 1953
Kuliyev, C.B.,“Djalair”, ACE, Bakü 1987, X/410;
Kutbî, Muhammed, Târîh-i Âl-i Muzaffer, neşr. Àbdulhuseyn Nevâî, Tahran. 1364 hş.
Lane Poole, Stanly, The Mohammadian Dynasties, Westminster, 1893, çev. Halil Edhem, ( Düvel-i İslamiyye) İstanbul, 1927
Makrîzî, Ahmed b. Alî, Kitâbus’-sulûk li Màrifeti Duvelu’l-mulûk, I-XII, neşr. Mustafa Zeyyâde-Saîd Àbdu’l-Fettâh Âşûr, Kahire, 1956-1973
Meşkûr, M. Cevâd, Târîh-i İrân-zemîn, Tahran, 1372 hş.
Minorsky, V., “Üveys”, İA, VIII/133-135,
Mîrhând, Muhammed Seyyid Burhaneddin Hâvendşâh Belhî, Târîh-i Ravzatu’s-safâ I-XII, neşr. Abbas Pervîz, Tahran, 1338 hş.
Mirza Bala, “Erdebil”, İA, IV/290.
Muhammed Hasan Han, Ìtimadu’s-saltana, Mirâtu’l-buldân, I-IV, neşr. Àbdulhuseyn Nevâî- Mîr Haşim Muhaddis, Tahran, 1366-1368 hş.
Mustevfî, Zeynu’d-dîn b. Hamdullah Mustevfî, Zeyl-i Târîh-i Guzîde, neşr. İrec Afşâr, Tahran, 1372 hş.
Müneccimbaşı, Ahmed b. Lütfullah, Sahâyifu’l-ahbâr, I-III, çev. Şair Ahmed Nedim, İstanbul, 1285 hş.
Nahcevânî, Hâc Huseyn, Mevâddu’t-tevârîh, neşr. Edebiyye Kitabevi, Tahran,1343 hş.
Nahcevânî, Muhammed Hindûşâh, Destûru’l-kâtib fî Tàyîni’l-merâtib, I-II, neşr. A. A. Alizade, Moskova, 1976
Râzî, Abdullah, Târîh-i Kâmil-i İrân, Tahran, 1334 hş.
Rûdgâr, Kanbaràli, ez Beynu’n-nehreyn ta Maverâu’n-nehr, Tahran 1376 hş.
Sâbîtî, Seyyid Ali Mueyyed, Esnâd u Nâmehâ-yi Târîhî, Tahran, 1346 hş.
Sâvecî, Selmân, Divan, neşr, Mansûr Muşfik, Tahran, 1336 hş.
Semerkandî, Devletşâh, Tezkirtu’ş-şuérâ, neşr. Muhammed Abbasî, Tahran, 1337 hş.
Semerkandî, Kemalu’d-dîn Àbdurrezzâk, Matlàu’s-sàdeyn ve Mecmàu’l-bahreyn, c.I, neşr. Àbdulhuseyn Nevâî, Tahran, 1372 hş.
Smith, John M., “Dlalayir- Djalayirid”, EI, II/ 401-402
Smith, John M., The History of Serbedar Dynasty, Farsçaya çev. Yàkub Ajand, (Hurûc u Ùrûc-i Serbedârân) Tahran, 1361 hş.
Spuler, Bertold, Die Mongolen In Iran, Gottingen, 1939, çev. Cemal Köprülü, (İran Moğolları), Ankara, 1957
Sümer , Faruk, “Anadolu’da Moğollar” , SAD I/1969, s. 1-147, Ankara, 1970
Sümer, Faruk, Kara Koyunlular, c.1, Ankara, 1984
Sümer, Faruk, Selçuklular Devrinde Doğu Anadolu’da Türk Beylikleri, Ankara, 1990
Sümer , Faruk , “Anadolu’da Moğollar”, SAD, I/107
Tabatabâî, Seyyid Cemal Torâbî, Sikkehâ-yi Şâhân-i İslâmî-yi İrân, Tahran, 1350 hş.
Terbiyet, Muhammed Ali, Danişmendan-i Azerbaycan, Tahran, 1314 hş.
Togan, A. Zeki Velidi, Umumi Türk Tarihine Giriş, İstanbul, 1981
Togan, A.Zeki Velidi, “Azerbaycan”, İA, II/91-118
Turan, Osman, Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, İstanbul 1993
Vekîlî, Seyyid İsmail, Azerbaycan, I-II, Tebriz, 1362 hş.
Yakubovski, A.Yu, Zolotoya Orda, Leningrad, 1937, çev. Hasan Eren, (Altınordu Ve Çöküşü), Ankara, 1976.
Yıldız, Hakkı Dursun “Karakoyunlular”, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, I-XIV, İstanbul, 1986-1989, VIII/443 .
Zerrînkûb, Àbdulhuseyn, Donbâle-i Rûzgârân-i İrân, Tahran, 1375 hş.
Zeyneloğlu, Cihangir, Muhtasar Azerbaycan Tarihi, İstanbul, 1924 .
Ziya, Ahmed, Meskûkât-ı İslâmiyye Takvimi, İstanbul, 1910.