ORTAÇAĞ SEMERKAND'INDA İLK MODERN TÜRK ÜNİVERSİTESİ: TAMGAÇ HAN İBRAHİM MEDRESESİ* Ömer Soner HUNKAN
Tamgaç Han İbrahim Medresesi Haziran 1066 yılında inşa edilerek hizmete açılmıştır. Medrese, vakıfnamesi ve kurumsal özellikleri ile modern anlamda Ortaçağ İslam dünyasında bir ilk niteliği taşır. Ancak daha sonra kurulan Selçuklu Nizamiye medreselerinin gölgesinde kaldığı için bilim çevresinde pek fazla bilinmemektedir. Bu nedenle bu makalede Tamgaç Han İbrahim (1041-1068) Medresesi merkeze alınarak devrinin ötesinde böyle modern bir medreseyi ortaya çıkaran çevre üzerinde kısaca durulup vakıfnamesine göre Tamgaç Han İbrahim Medresesinin yapısı ve işlevi irdelenerek değerlendirilecek ve bazı sonuçlara varılmaya çalışılacaktır.
THE FIRST MODERN TURKISH UNIVERSITY IN MEDIEVAL SAMARKAND: TAMGAÇ KHAN IBRAHIM MADRASAH
Tamgaç Khan Ibrahim Madrasah was built and opened in June 1066. It was the first modern university madrasah founded in the medieval Islamic world. However, it is not known very-well since it was overshadowed by Nezamiyah Madrasas after its foundation in the Middle Ages. Therefore this article focuses on Tamgaç Ibrahim Khan (1041-1068) Madrasah, shortly discusses the environment founding this modern madrasah, evaluates the structure and function of Ibrahim Khan Madrasa Tamgaç according to its Vakifnama and acquire some results.
___
- Aşur, Said Abdülfettah, Ezher, DİA, C.12, s.59-63.
- Avfi, Muhammed, Tezkiretü Lübâbil-Elbâb, (Nşr. M. Abbâsî), I-II, Tahran, Kitâb-ı Furûşî Fahr Râzî, 1361, s.87-88.
- Balık, İbrahim, Anadolu Selçuklu Medreselerinin İdareci ve Hizmetli Kadrosu, AKÜ Sosyal Bilimler Dergisi, 2002, s.1-11.
- Bardakoğlu, Ali, Hanefî Mezhebi, DİA, C.16, s.5.
- Beksaç, Engin, Şah-ı Zinde, DİA, C.38, s.267-269.
- Beyhakî Ebul-Fazl Muhammed, Târîhül-Beyhakî (Arp. Trc. Y. Haşşâb ve S. Neşet), Beyrut, Dârül-Nehdatil-Arabiyye, 1982, s.608-611.
- Bilhan, Saffet, 900 Yıllık Bir Türk Öğretim Kurumu Buğra Han Tamgaç Medresesi Vakıf Belgesi, AÜEBFD, XV, sa.2, Ankara, 1982, s.117-124.
- Bilhan, Saffet, Tıp Okulu Niteliğinde, 10 Yüzyıllık Türk Hastanesi Vakıf Belgesi, AÜEBFD, XV, sa.2, Ankara, 1982, s.125-130.
- Bozkurt, Nebi, Medrese, DİA, C. 28, s. 323.
- Çetin, Altan, İrfan Ordusunun Temelleri Türklerde Medreseler (Karahanlı, Selçuklu ve Beylikler Devri Medreseleri), Dini Araştırmalar, Eylül-Aralık 1999, C. 2, s. 5: 177-201.
- Davidoviç E. A., The Karakhanids, (Ed. M. S. Asimov ve C. E. Bosworth), History Of Civilizations of Central Asia, IV, Unesco, Paris, 1998, s. 129.
- Ebi Sad Abdül-Kerîm Semânî, El-Ensâb, (Nşr. M. E. Demec), X, Beyrut, 1981: s.458-459.
- Taşdemirci, Ersoy, Medreselerin Doğuş Kaynakları Ve İlk Zamanları, EÜ Erciyes Üniversitesi SBE Dergisi, Sayı 2, 1988, s.269.
- Ebû Hafz Necmüd-Dîn Ömer Nesefî, Kitâbül-Kand fî Târîhi Semerkand, (Nşr. V. Barthold), Turkestan, I, Petersburg, 1898, s.50.
- Ebû Hafz Necmüd-Dîn Ömer Nesefî, el-Kand fî Zikri Ulemâi Semerkand, (Nşr. M. Fâryâbî), es-Suudiyye, Mektebetül-Kevser, 1991.
- Esin, Emel, Böri Tigin Tamgaç Buğra Kara Hâkân İbrâhîmin (H.444-60 / 1052- 1068) Semerkandda Yaptırdığı Âbideler STY, VIII, İstanbul 1979, s.47.
- Genç, Reşat, Karahanlı Devlet Teşkilatı, İstanbul, KB Yayınları, 1981, s. 14.
- Güven, İsmail, Türkiye Selçuklularında Medreseler, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi Cilt: 31 Sayı: 1, 1998, s.125-146.
- Hunkan, Ömer Soner, Türk Hakanlığı (Karahanlılar), İstanbul, 2007.
- Hunkan, Ömer Soner, Türk Hakanlığı (Karahanlılar)nda Hanedan ve Bürokrat- Ulema Çatışması: İlk Bürokrat Ulema İhtilali, XV. TT Kongresi, Ankara 2006., C.III, Selçuklu Devleti ve Beylikler Dönemi, TTK, Ankara, 2010, s. 653-666.
- Hüseynî, Ebul-Hasan, Ahbarüd-Devletis-Selçukiyye (Trc. N. Lügal), Ankara, TTK Yayınları, 1943, s.47.
- İbnül-Esir, El-Kâmil fit-Târîh Tercümesi, (Ed. M. Tulum), XI, İstanbul, 1991, s.81.
- Khadr, Mohamed, Deux Actes De Wakf Dun Qarahanide Dasie Centrale, JA,CCLV, sa.3-4, 1967: 305-334.
- Khadr, Mohamed, Deux Actes De Waqf Dun Qarahânide Dasie Centale, JA, CCLV,sa.3-4, 1967, s.317.
- Kafesoğlu, İ., Nizâm-ül-Mülk, İA IX. s.332.
- Karşî, Cemal, Mülhakâtüs-Surâh, (Nşr. V. Barthold), Turkestan, I, Petersburg, 1898, s.131.
- Kassai, Nurullah, Medâris-i Nizâmiye Tesîrât-ı İlmî ve İçtimâî Ân, Tahran, ş.1343.
- Kaşgari, Mahmud, Divânü Lügâtit-Türk, (Trc. B. Atalay), I, Ankara, TDK Yayınları, 1992, s.344. Kavakçı, Y. Z., XI ve XII. Asırlarda Karahanlılar Devrinde Mâverâünnehr İslâm Hukukçuları, Ankara, Atatürk Üniversitesi Yayınları, 1976.
- Koçnev,B. D., Karahanidskie Monety: İstoçnikovedçeskoe i İstoriçeskoe İssledovanie, Moskova, 1993, s.13.
- Koçnev, B. D., La chronologie et la genealogie des Karakhanides du point de vue de la numismatique, Cahiers dAsie Centrale, 9, Etudes Karakhanides, Taşkent-Aix-en-Provence, İFAC, 2001, s.70.
- Köprülü, Fuat, Ribât, VD, II, 1942, s.268.
- Köprülü, M. F., İslâm ve Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları ve Vakıf Müessesesi, İstanbul, Ötüken Yayınları, 1983, s.360.
- Köymen, M. A., Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, C.III, 1992, s.347-357.
- Marçais, G., Ribât İA, IX, 1997, s.734.
- Mescid, İA, VIII, s.51.
- Mehmed, Neşrî, Kitâb-ı Cihan-Nümâ Neşrî Tarihi, (Yay. F. R. Unat ve M. A. Köymen), I, Ankara, TTK Yayınları, 1995, s.17.
- Menînî, eş-Şerhül-Yemînî el-Müsemmâ bil-Fethil-Vehbî alâ Târîhi Ebî Nasr el- Utbî, II, Kahire, 1286, s.30.
- Nemtzeva, N. B., Medrese Tamgaç Buğra Hana v Semerkande iz arheologiçeskin rabot v ansable Şahi-Zinda, Afrasiab, III, Taşkent 1974: s.99-144.
- Ocak, Ahmet, Selçukluların Dinî Siyaseti (1040-1092), İstanbul, Tarih ve Tabiat Vakfı Yayınları, 2002, s.66.
- Özaydın, Abdülkerim, Nizamiye Medresesi, DİA, C.33, s.188-191.
- Ruben, W., Budist Vakıfları Hakkında, VD, II, 1942, s.173-181.
- Şahin, Kamil, Karahanlılar Dönemi Darül-Merda Hastanesi, Vakfiyesi, Vakıflar Dergisi, Sa. XXXI, 2008.
- Şehâbüd-Dîn Nesevî, Sîret-i Celâlüd-Dîn Mengübernî, (Nşr. M. Mînevî), Tahran, İntişârât-ı Benegâh ve Tercüme ve Neşr-i Kitâb, 1344, s.36.
- Terzioğlu, A., Yeni Kaynaklar Işığında Karahanlı Tıp ve Hastane Tarihine Bir Bakış TT, XIX, sa.110, 1993, s.81-88.
- Togan, A. Z. V., Kuran ve Türkler, İstanbul, Kayı Yayınları, 1971, s.19.
- Togan, Z. V., Karahanlılar Tarihine Ait Bazı Kayıtlar, Türk Yurdu, V, sa. 11, Ankara, 1966:7-10.
- Turan, Osman, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, Boğaziçi Yayınları, İstanbul,1993, s.194.
- Yediyıldız, Bahaeddin, XVIII. Yüzyılda Vakıf Müessesesi, Ankara, TTK Yayınları, 2003, s.38, 41-42, 63, 67, 69-72.