İKİ SAVAŞ ARASI DÖNEM YAKINDOĞU’DA TÜRKERMENİ İLİŞKİLERİ

Birinci Dünya Savaşı sırasında Osmanlı Devletine karşı savaşan Ermeniler’e, Ruslar veFransızlar tarafından “Büyük Ermenistan” devleti vaat edilmişti. Taşnak ve Hınçak gibi terörörgütleri, vatandaşı oldukları devlete karşı Ermeni topluluklarını isyana kışkırtarak, başta Vanve Bitlis olmak üzere çeşitli yerlerde isyan başlatmışlardı. Çıkan olayları durdurmak içinOsmanlı yönetimi, Doğu Anadolu’da bulunan Ermenileri, 1915 yılında Osmanlı toprağı olanSuriye’ye tehcir kararı aldı. Savaş sırasında göç ettirilen Ermeniler’e 1918 yılında bir kararnameile izin verildiğinden, bir kısmı Anadolu’da terk ettikleri topraklara geri dönmüştür. KurtuluşSavaşı süresince düşman ordusu ile birlikte hareket etmişlerdir. 1921 Ankara Anlaşması’ndansonra, işgal edilen yerlerdeki Ermeniler, Fransız ordularıyla birlikte tekrar bölgeden çekilmiştir.Lozan Konferansı’nda Ermeni istekleri “Azınlıklar Sorunu” sırasında görüşülmüş ancak, devletkurma istekleri gerçekleşmemiştir. Lozan sonrası dönem, yeni bir güçler dengesi ve siyasiharitanın oluşturulduğu dönemdir. Bu aşamadan sonra Ermeniler, Kürtler’le birlikte kurduklarıHoybun Cemiyeti’nde, 1926-1930 yılları arasında gerçekleşen Ağrı isyanı sırasında, Türkiye’yekarşı eylemlerde bulunmuştur. 1938 yılında Türk ordusunun İskenderun’a girmesi ve 1939Antlaşması ile Hatay’ın Türkiye’ye devri, Ermenilerin kaygılarını arttırmıştır. BölgedekiErmeniler’in bir kısmı bu kez Lübnan’a ve Suriye’ye, diğerleri ise ABD ve Fransa’ya göçetmişlerdir. Fransa göçü organize etmiş ve Birinci Dünya Savaşı ve işgal sırasında kendileri içinsavaşan Ermenilere, finansal destek sağlamıştır. Türk yetkilileri bu yer değiştirme sırasında;Fransız yetkililerle üzerinde anlaştıkları göç düzenlemeleri ile göçmenleri korumak için gerekliönlemleri almışlardır. Bu çalışmada Fransız Dışişleri Bakanlığı ve Osmanlı Arşiv Belgelerindenyararlanarak, 1918-1940 yıllarına Yakındoğu’da Türk-Ermeni İlişkilerinin incelenmesiamaçlanmaktadır.

TURKISH-ARMENIAN RELATIONS BETWEEN TWO WARS PERIOD IN THE NEAR EAST

The Armenians who fought against the Ottoman State during World War I had been promised a “Greater Armenia” state by the Russians and the French. Terrorist organizations such as Dashnak and Hinchak have led Armenian communities to a rebellion against their states in various places, including Van and Bitlis. In order to halt the emerging events, the Ottoman government decided to relocate the Armenians in Eastern Anatolia to Syria, an Ottoman land in 1915. Armenians who were displaced in the war, since it was allowed by a decree in 1918, to Antep, Urfa and Maraş in Çukurova region, which they have left previously. During the War of Independence, Armenians moved alongside the enemy forces. After the 1921 Ankara Agreement, the Armenians in the occupied territories withdrew from the region again with the French armies. Some have migrated to Cyprus and Egypt, others have been placed in lands under the mandate. At the Lausanne Conference, Armenian wishes were discussed during the "Minorities Issue", but the wish to form a state was not realized. The postLausanne period was the period when a new balance of power and a new political map were established. After this stage, the Armenians together with the Kurds founded the Hoybun Association during the Ağrı riots that took place between the years 1926-1930, and engaged in actions against Turkey. The arrival of Turkish forces in Iskenderun in 1938 and acquisition of Hatay with 1939 Agreement have increased the concerns of the Armenians qAQfurther. This time a portion of the Armenians in the region went to Lebanon and Syria, while others have emigrated to the United States and France. France organized the immigration and provided financial support to Armenians who fought for themselves during the First World War and the occupation. During this relocation Turkish authorities, together with the French authorities, have taken the necessary measures to protect the immigrants. In this study, it is aimed to examine the relations between the Armenian-Turkish relations in the Near East in 1918-1940, by using the documents of French Ministry of Foreign Affairs and the Ottoman Archives.

PDF

___

OSMANLI BELGELERİNDE ERMENİLER (1915-1920), T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Yayın No. 14, Ankara, 1995.
OSMANLI BELGELERİNDE ERMENİLERİN SEVK VE İSKANI (1878-1920), T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Yayın No. 91, Ankara, 2007.
MAE, Archive Diplomatique Levant 1918-1940, Syrie-Liban, Vol. 466, E 411-2 Politique Extérieure Relations avec La Turquie: Dossier Général 1930-1934.
MAE, Archive Diplomatique Levant 1918-1940, Syrie-Liban, Vol. 469, Direction Des Affaires Politiques et Commerciales, E 411-2 Politique Extérieure Relations avec La Turquie: Dossier Général 1930-1934.
MAE, Archive Diplomatique Levant 1918-1940, Syrie-Liban, Vol. 471, Direction Des Affaires Politiques et Commerciales, E 411-2 Politique Extérieure Relations avec La Turquie: Dossier Général 1930-1934.
MAE, Archive Diplomatique Levant 1918-1940, Syrie-Liban, Vol. 473, Direction Des Affaires Politiques et Commerciales, E 411-2 Politique Extérieure Relations avec La Turquie: Dossier Général 1930-1934.
MAE, Archive Diplomatique Levant 1918-1940, Syrie-Liban, Vol. 476, Direction Des Affaires Politiques et Commerciales, E 411-2 Politique Extérieure Relations avec La Turquie: Dossier Général 1930-1934.
ALAKOM, Rohat, Xoybun Örgütü ve Ağrı Ayaklanması, Avesta Yayınları, İstanbul, 1998.
ARMAOĞLU, 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi 1914-1980, C. I, Türkiye İş Bankası Yayınları, Ankara, 1993.
ÇAY, Abdulhaluk M., Her Yönüyle Kürt Dosyası, Turan Kültür Vakfı, Ankara, 1996.
ÇAYCI, Abdurrahman, Türk Ermeni İlişkilerinde Gerçekler, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 2013.
ÇİÇEK, Kemal, Ermenilerin Zorunlu Göçü, 1915-1917, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2005.
DİLAN, Hasan, Fransız Diplomatik Belgelerinde Ermeni Olayları (1914-1918), Ankara, TTK 2005, XVI. Dizi, C. II, Türk Tarih Kurumu Yayınevi, Ankara, 2005.
DİLAN, Hasan, Fransız Diplomatik Belgelerinde Ermeni Olayları (1914-1918), XVI. Dizi, C. III, Türk Tarih Kurumu Yayınevi, Ankara, 2005.
DİLAN, Hasan, Fransız Diplomatik Belgelerinde Ermeni Olayları (1914-1918), Ankara, TTK 2005, XVI. Dizi, C. IV, Türk Tarih Kurumu Yayınevi, Ankara, 2005.
GÜRÜN, Kamuran, Ermeni Dosyası, Bilgi Yayınevi, Ankara, 1988.
HALAÇOĞLU, Yusuf, Ermeni Tehciri, Babıali Kültür Yayıncılığı, İstanbul, 2005.
KALAFAT, Yaşar, Şark Meselesi Işığında Şeyh Said Olayı, Karakteri, Dönemindeki İç ve Dış Olaylar, Boğaziçi Yayınları, Ankara, 1992.
KARACAKAYA, Recep, Ermeni Meselesi Kronolojisi ve Kaynakça, Gökkubbe Yayınları, İstanbul, 2005.
KİRİŞÇİ, Kemal, Winrow Gareth M, Kürt Sorunu, Kökeni ve Gelişimi, Çev. Ahmet Fethi, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2009.
KOÇAŞ, M. Sadi, Tarihte Ermeniler ve Türk Ermeni İlişkileri, Kastaş Yay., İstanbul 1990.
McCARTHY, Justin, Turks and Armenians: A Manual on the Armenian Question, Washington, Comittee on Education, Assembly of Turkish American Association, 1989.
MERAY, Seha L., Lozan Barış Konferansı – Tutanaklar – Belgeler, C. 1, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Yay. No. 300, Ankara, 1978.
ÖKE, Mim Kemal, Yüzyılın Kan Davası Ermeni Sorunu 1914-1923, İrfan Yayıncılık, İstanbul, 2003.
ÖZÇELİK, İsmail, Ermeni Sorunu ve Gerçekler, Gündüz Eğitim ve Yayıncılık, Ankara, 2005.
ÖZDEMİR, Hikmet, Çiçek Kemal, Turan Ömer, Çalık Ramazan, Halaçoğlu Yusuf, Ermeniler: Sürgün ve Göç, Türk Tarih Kurumu Yayınevi, Ankara, 2010.
SAKARYA, İhsan, Belgelerle Ermeni Sorunu, Gnkur. Basımevi, Ankara, 1984.
SELİM, Yavuz, Taşnak-Hoybun, İleri Yayıncılık, İstanbul, 2005.
SELVİ, Haluk, Birinci Dünya Savaşı’ndan Lozan’a Ermeni Sorunu, Sakarya Üniversitesi Yayınları, Yayın No. 48, Sakarya, 2003,
SEZER, Ayten, Arşiv Belgeleri Işığında Yurtdışında Yaşayan Ermenilerin Türkiye’ye Yönelik Faaliyetleri, Siyasal Yayınevi, Ankara, 2006.
SİLOPİ, Zinar (Kadri Cemil Paşa), Doza Kürdistan: Kürt Milletinin 60 Seneden Beri Esaretten Kurtuluş Savaşı Hatıratı, Stewr Basımevi, Lübnan, 1969.
SOYSAL, İsmail, Türkiye’nin Siyasal Andlaşmaları, Türk Tarih Kurumu Yayınları, C. I, Ankara, 2000.
SÜSLÜ, Azmi, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olayı, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yayınları, Ankara, 1990.
SÜSLÜ, Azmi, Mesut Fani (Bilgili)’ye Göre Kürtler ve Sosyal Gelişmeleri, Tanmak Yayınları, Ankara.
ŞİMŞİR, Bilal , İngiliz Belgelerinde Atatürk I, Türk Tarih Kurumu Yayınevi, Ankara, 1992.
ULU, Cafer, Türkiye Cumhuriyeti’nde Ermeniler, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 2009.
URAS, Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge Yayınları, İstanbul, 1976.
YAVUZ, Bige, Kurtuluş Savaşı Döneminde Türk-Fransız İlişkileri Fransız Arşiv Belgeleri Açısından 1919-1922, Türk Tarih Kurumu Yayınevi, Ankara.
ALP, İlker, “Ermeni İddialarının Tarihsel Geçersizliği,” Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Haziran 2009, C. 11, S. 1, ss. 1-30.
AYTEPE, Oğuz, “Yeni Belgelerin Işığında Hoybun Cemiyet’i”, Toplumsal Tarih, C. 10, S. 58, Ekim 1998, ss. 50-54.
BİLGİN, Mustafa Sıtkı, “Lozan Konferansı’nda Ermeni Meselesi: İtilaf Devletleri’nin Diplomatik Manevraları ve Türkiye’nin Karşı Siyaseti”, Belleten, C. LXIX / 254, ss. 1-14.
DIŞİŞLERİ BAKANLIĞI, “Türkiye Dış Politikasında 50 Yıl Lozan”, Araştırma ve Siyaset Planlama Genel Müdürlüğü, Ankara, 1973, ss. 182-196.
DİLAN, Hasan; “Diplomatik Belgelerle Fransa’nın Ermeni Siyasetine Bakışı”, Tarihte Türkler ve Ermeniler, Ermeni Meselesinin Ortaya Çıkışı ve Yabancı Devletler, C. 10, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2014, ss. 16-25.
ERASLAN Cezmi, “Ermeni Komiteleri, Propogandaları ve Osmanlı Devleti’nin Aldığı Tedbirler” Uluslararası Türk-Ermeni İlişkileri Sempozyumu, İ.Ü. Rektörlüğü Yayınları, 2001, ss. 197-207.
HALAÇOĞLU, Yusuf, “Tehcir Edilen Nüfus, Kayıplar ve Göçler,” Türk Ermeni İlişkilerinde Yeni Yaklaşımlar, İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul, ss. 143- 179.
İLTER, Erdal, “Milli Mücadele’de “Doğu Lejyonu” (Légion d’Orient)’nun Fransız İşgal Bölgesindeki Fonksiyonu”, Ankara Üniversitesi Türk İnkilap Tarihi Enstitüsü Dergisi, Yıl: 2, S. 3’den Ayrı Basım, Ankara, 1989, ss. 419-436.
KODAMAN, Bayram,”Türk-Ermeni İhtilafının Başlangıcı”, Tarihte Ermeniler ve Kürtler (Ermeni Meselesinin Ortaya Çıkışı Kilise ve Misyonerlik), C. 9,Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2014, ss. 239-256
SEZER, Ayten, “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Misyonerlerin Türkiye’deki Eğitim ve Öğretim Faaliyetleri”, Hacettepe Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Dergisi, C. 16, Özel Sayı, Ankara, 1999, ss. 169-183.
SONYEL, Salahi R.,“Tehcir ve Kırımlar Konusunda Ermeni Propagandası, Hıristiyan Dünyası Nasıl Aldattı”, Belleten, C. XLI/161, ss. 1-242.
TURAN, Ömer, “Lozan Barış Görüşmelerinde Ermeni Sorunu”, Osmanlı’nın Son Döneminde Ermeniler, Ed. Türkkaya Ataöv, TBMM Kültür, Sanat ve Yayın Kurulu, Yayın Nu.94, Ankara, Ağustos 2002, ss. 200-229.
YARGI, Güler, “Ermeni İhtilal Komitelerinin Silahlandırılmasında Avrupa Silah Sanayiinin Rolü”, Tarihte Türkler ve Ermeniler, (Ermeni Meselesinin Ortaya Çıkışı ve Yabancı Devletler), C. 10, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2014, ss. 127-172.