Türk-İslâm Edebiyatında Besmelenâme Türü ve Besmele İçerikli Metinlerin Tasnifine Dair Bir Deneme

İslâmiyet’in temel ögelerinden olan besmele, işlerin hayırla ile sona ermesi için mutlaka telaffuz edilmesi gerektiği söylenen ve Allah’ın rahmetinden yardım beklenildiği ifade edilen bir iltica lafzıdır. Kur’ân-ı Kerîm içerisinde Neml Sûresi’nde geçen besmele, edebiyatta da önemli bir yer edinmiş ve besmelenin klasik dönem eserlerinin başında yazılması da bir gelenek hâline gelmiştir. Bu çalışmada öncelikle besmeleye dair bilgi verilmiş, ardından besmelenâmeler konularına ve edebî tarzlara göre tasnif edilmiştir. Muhtevalarına göre besmelenâme türündeki manzumeler üç grupta incelenmiştir. Bunlar besmelenin sırlarının, faziletlerinin ve işe besmele ile başlamanın öneminin anlatıldığı metinlerdir. Ayrıca besmelenâmeler üslup bakımından da tetkik edilmiştir. Bu türdeki şiirlerde tespit edilebilen edebî tarzlar; tavsif, nasihatnâme, tahkiye, hasb-i hâl ve duânâme üsluplarıdır. Tasnifte her bir başlık altında ilgili başlığa dâhil olduğu düşünülen örnek metinler verilmiştir. Sadece besmele ifadesinin yazıldığı eserlerle birlikte -manzum ya da mensur- besmele konulu eserler de yazılmıştır. Konunun tamamıyla besmele, besmele ile işe başlamak ve önemi ya da besmelenin tanım ya da tavsifine ayrıldığı bu türün örnekleri, başlı başına bir türü oluşturabilecek özelliklere sahiptir. Bu vesile ile bazı çalışmalar içerisinde sadece adı geçen bu türün özellikleri, tespit edilen örneklerden faydalanılarak üzerinden makale içerisinde çıkarılmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Türk-İslâm Edebiyatı, Divan Şiiri, Besmele, Besmelenâme, Edebî Türler

An Essay on the Type of Besmelenâme and the Classification of Texts on Basmalah in Turkish-Islamic Literature

Basmala, one of the basic elements of Islam, is an asylum phrase that is said to be pronounced in order for things to end with goodness and that believers are waiting for help from God’s mercy. The basmala, which is mentioned in Sura an-Naml in the Quran, has an important place in literature and it has become a tradition to write the basmala at the beginning of the classical period works. In this study, first of all, information about the basmala was given, and then the poems about the basmala were classified according to literary styles and subjects. The poems of the besmelenâme type were examined in three groups according to their content. These are the texts in which the secrets, virtues and the importance of starting with the basmala are explained. In addition, examples of this genre were examined in terms of style. Literary styles seen in this genre of poems; These are the styles of description, advice, narrate, conversation and pray. In the classification, sample texts considered to be included in the relevant title are given under each heading. Along with the works in which only the expression of başmala is written, works in which the secrets and virtues of the basmala are explained in detail, such as poetic or prose. The examples of this type, in which the subject is completely divided into basmala, starting with basmala and its importance or definition or definition of basmala, have characteristics that can constitute a genre in their own right. On this occasion, the features of this species, which are mentioned only in some studies, have been tried to be extracted from the identified samples in the article.

Keywords:

Turkish-Islamic Literature, Divan Poetry, Basmala, Besmelenāme, Literary Genres,

PDF

___

Akkuş, Metin. Klasik Türk Şiirinin Anlam Dünyası, Edebi Türler ve Tarzlar. Erzurum: Fenomen Yayınları, 2007.
Arslan, Mehmet. Mihrî Hâtun Divânı. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2018. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/58679,mihri-hatun-divanipdf.pdf?0
Atik, Hikmet. Türk İslam Edebiyatı. Ankara: Bilay Yayınları, 2. Basım., 2020.
Ayan, Gönül. Lâmi’î Vâmık u Azrâ - İnceleme-Metin -. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 1998.
Ayan, Hüseyin. “Celîlî’nin Hecr-nâme’si”. Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi 14 (1986), 155-172.
Bedir, Fatma Zehra. Caferî Baba ve Divânı. Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2004.
Bilgin, Emrah. Ömer bin Sâlih el-Kırımî - Tuhfetü’l-Fetâvâ. Erzurum: Fenomen Yayınları, 1. Basım., 2020.
Ceyhan, Âdem. “Süleyman Nahîfî’nin Mevlidü’n-Nebî Mesnevîsi”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 14 (2000), 89-141.
Çalka, Mehmet Sait. Mustafa Safî Efendî ve Gülşen-i Pend Mesnevisi. Manisa: Celal Bayar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
Çavuşoğlu, Ali. Türk İslâm Edebiyatı (Kitaplar, Türler, Devirler ve Şahsiyetler). Kayseri: Tezmer, 2015.
Çelik, Hatice. Bendî Mustafa Baba Dîvânı (İnceleme-Metin). Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
Derman, M. Uğur - Uzun, Mustafa. “Besmele”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 5/529-537. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
Gelibolulu Mustafa Âlî. Riyâzü’s-Sâlikîn. hzl. İsmail Hakkı Aksoyak - Mehmet Arslan. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2018. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/57125,gelibolulu-mustafa-ali---riyazu39s-salikinpdf.pdf?0
Gür, Süleyman. “Osmanlı Tefsir Geleneğinde Besmele Risaleleri Literatürü”. FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, 405-477. https://doi.org/10.16947/fsmia.502293
Gürgendereli, Müberra. Türkçe Mesnevilerde Besmele Şiirleri. İstanbul: Acar Bilgi Merkezi Yayınları, 2010.
Hâkânî Mehmed Bey. Miftâh-ı Fütûhât. hzl. Müzahir Kılıç. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2020. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/73493,hakani-miftah-i-futuhatpdf.pdf?0
Hamdullâh Hamdî. Leylâ vü Mecnûn. hzl. Güler Doğan Averbek. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 1. Basım., 2020.
İbnü’l-Esir, Mecdüddin Ebu’s-sa’âdât el-Mübârek b. Muhammed b. Muhammed b. Muhammed ibn Abdülkerîm eş-Şeybânî el-Cezerî. eş-Şâfî fî-şerhi Müsnedi’ş-Şâfi’î li-İbni’l-esîr. hzl. Ahmed b. Süleyman - Ebû Temim Yaser b. İbrahim. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1426.
İmam Kurtubî. el-Câmiu li Ahkâmi’l-Kur’ân. çev. M. Beşir Eryarsoy. 20 Cilt. İstanbul: Buruc Yayınları, 3. Basım., 2005.
Karayazı, Nurgül. Yârî Dîvânı (İnceleme - Metin - Tıpkıbasım). hzl. Nihat Öztoprak. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2013.
Kavruk, Hasan - Selçuk, Bahir. Filibeli Vecdî ve Dîvânı. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2017. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55912,filibeli-vecdi-divanipdf.pdf?0
Kaya, Süleyman. Fetâvâ-yı Feyziye. İstanbul: Klasik Yayınları, 1. Basım., 2009.
Kılıç, Atabey. “Türkçe-Arapça Manzum Sözlüklerden Sübha-i Sıbyân -2- (Metin)”. Turkish Studies 2/1 (2007), 29-71.
Kiraz, Seydi. İndî’nin Manzum Menâsik-i Hacc’ı (İnceleme Metin Dizin ve Sözlük). Erzurum: Fenomen Yayınları, 1. Basım., 2020.
Kuzubaş, Muhammet. Nev’izâde Atâî’nin Nefhatü’l-Ezhâr Adlı Mesnevisinin Metin, Biçim ve İçerik Bakımından İncelenmesi. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2003.
Mermer, Ahmet. Mezâkî: Hayatı, Edebî Kişiliği ve Divanının Tenkidli Metni. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayını, 1994.
Özcan, Hüseyin. Abdulmâlik Hilmi, Hayatı ve Şiirleri. Ankara: Gaye Yayınları, 1994.
Özuygun, Ali Rıza. Hasan Sezayî Divanı. İstanbul: Buhara Yayınları, 2005.
Sahil, Buğra Sercan. Zekâi Dede’nin Türk Din Mûsikîsi Tarihindeki Yeri ve İlahi Formundaki Eserlerinin Makamsal Analizi. Ankara: Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2019.
Sevgi, Ahmet. “Molla Câmî’nin Besmele Şerhi ve Türk Edebiyatına Tesirleri”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 5 (1999), 1-50.
Şener, H. İbrahim - Yıldız, Âlim. Türk İslâm Edebiyatı. İstanbul: Rağbet Yayınları, 5. Basım., 2011.
Tanyıldız, Ahmet. Hüseyin Kâmî Dehrî Dîvânçesi. İstanbul: Akademik Kitaplar, 2013.
Tarlan, Ali Nihat. Ahmed Paşa Divanı. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1966.
Uzun, Mustafa İsmet. “Besmele, Kültür ve Edebiyat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 5/538-540. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
Uzun, Süreyya. Üsküdarlı Aşkî Divanı Tenkitli Metin, Nesre Çeviri ve 16. yy. Osmanlı Hayatının Divandaki Yansımaları. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
Yahyâ Bey. Dîvan Tenkidli Basım. hzl. Mehmed Çavuşoğlu. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1977.
Yazar, İlyas. Kânî Dîvânı. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2017. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55833,3-kani-divanipdf.pdf?0
Yüksel, Hasan vd. Eski Anadolu Türkçesine İlişkin Bir Metin İslâmî’nin Mesnevîsi. Sivas: Dilek Matbaası, 1996.
Tefsîru Âyete’l-kürsî ve gayrihi. Manisa: Manisa İl Halk Kütüphanesi, 45 Hk 3191/1, ts.