Şâfiî Müctehid Tabakaları ve Mezhep İçi Tercihteki Rolleri

İctihad, tahrîc ve tercih gibi fıkhî istidlâl yöntemleri temel alınarak oluşturulan müctehid tabakaları (tabakâtü’l-müctehidîn), mezhep mensubu bir fakihin mezhep içindeki faaliyetlerde hareket alanını belirlemesi bakımından oldukça önemlidir. Bu yönüyle müctehid tabakalarının mezhep içi tercihle sıkı bir irtibatının bulunduğu anlaşılmaktadır. Sahip oldukları ilmî seviye bakımından müctehid tabakalarında farklı mertebelere yerleştirilen müctehidler, bulundukları yerde mezhep içi tercih faaliyetlerinin muhtelif yönlerini temsil etmektedirler. Bu çalışmada Şâfiî mezhebi esas alınarak oluşturulan müctehid tabakaları ayrıntılı bir şekilde incelenmeye çalışılmıştır. Bu kapsamda ilk olarak erken dönem mezhep mensubu bazı fakihler tarafından yapılan çeşitli müctehid sınıflandırmaları incelenerek konuya giriş sağlanmıştır. Akabinde söz konusu tasniflerin zirvesini oluşturan İbnü’s-Salâh eş-Şehrezûrî’ye (öl. 643/1245) ait tasnif detaylarıyla irdelenerek hem Şâfiî müctehid tabakalarının mahiyetinin anlaşılması hedeflenmiş hem de bunların mezhep içi tercih faaliyetlerinde oynadıkları rol tespit edilmeye çalışılmıştır.

Tabaqāt al-Mujtahıd al-Shafii and Their Roles ın Intra-School Preference

Tabaqāt al-Ictıhād which have been formed by based on fıqhī inferrence methods like ictihād, tahrīj and tarjīh, are very important in terms of determining the field of action in the activities within the school of a faqih who is a member of the school. From this point of view, it is understood that mujtahid tabaqāt have a close connection with intra-school preference. Mujtahids, who are placed in different ranks in the mujtahid tabaqāt in terms of their scientific level, represent various aspects of intra-school preference activities where they are. In this study, Tabaqāt al-Mujtahid has been tried to examined on the basis of the Shafii scool. In this context, firstly, various mujtahid classifications made by some early sectarian jurists have been examined and an introduction to the subject has been provided. Subsequently, the classification of Ibn al-Salah al-Shahrezuri (d. 643/1245), who constituted the summit of the aforementioned classifications, has been examined in detail, aiming to understand the nature of the Shafi'i mujtahid strata and also to determine the role they played in the preference activities within the sect.

PDF

___

Âmidî, Seyfüddîn Ali b. Muhammed. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. thk. Abürrezzâk Afîfî. 4 Cilt. Riyâd: Dâru’s-Sami‘î, 1. Basım, 2003.
Apaydın, H. Yunus. “İctihad”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA). 21/432-445. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM), 2000.
Apaydın, H. Yunus. “Kemalpaşazâde’nin ‘Tabakâtu’l-Fukahâ’sı Neyi Anlatıyor?” 99-104. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 2017.
Aslan, Mahsum. İbn Hacer el-Heytemî ile Şemsuddîn er-Remlî ve İhtilaf Sebepleri. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
Ateş, Mustafa. “Taklid-İctihad Kavramları Bağlamında İbn Âbidî’nin Tabakâtü’l-Fukahâya Dair Özgün Yaklaşımı”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 33 (2019), 547-570.
Aybakan, Bilal. İmam Şâfiî ve Fıkıh Düşüncesinin Mezhepleşmesi. İstanbul: İz Yayıncılık, 2. Basım, 2011.
Aybakan, Bilal. “Şâfiî Mezhebi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA). 38/233-247. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM), 2010.
Bâcûrî, İbrahim b. Muhammed b. Ahmed. Hâşiyetü’l-Bâcûrî ‘alâ şerhi Fethi’l-karîbi’l-mücîb. thk. Muhammed Salâh b. Velîd Nuveydir. 3 Cilt. Ürdün: Dâru’n-Nûr, 1. Basım, 2015.
Bakır, Musa Kazım. Horasan Şâfiîliği ve Râfiî. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
Belfakîh, Abdullah b. Huseyn. Matlabü’l-îkâz fi’l-kelâmi ‘alâ şey’in min ğureri’l-elfâz. thk. Mustafa b. Hâmid b. Sümeyt. Kuveyt: Dâru’d-Diyâ, 1. Basım, 2017.
Bennânî, Abdurrahman b. Câdullah el-Ezherî. Hâşiyetü’l-Bennânî ‘alâ şerhi’l-Mahallî ‘alâ metni Cem‘i’l-cevâmi‘. 2 Cilt. y.y.: Dâru’l-Fikr, 1982.
Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebu’l-Meâlî Abdülmelik b. Abdullah. Gıyâsü’l-ümem fî iltiyâsi’z-zulem. thk. Mustafâ Hilmî - Fuâd Abdülmün‘im. İskenderiyye: Dâru’d-Da‘va, 1979.
Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebu’l-Meâlî Abdülmelik b. Abdullah. Nihâyetü’l-matlab fî dirâyeti’l-mezheb (el-Mukeddimât). thk. Abülazîm Mahmûd ed-Dîb. Beyrut: Dâru’l-Minhâc, 1. Basım, 2007.
Çinar, Fatih. “İbnü’s-Salâh’ın Fetva Usûlünün Bazı Temel Meselelerine Dair Değerlendirmeleri”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 20/2 (2020), 460-485.
Çinar, Fatih. “Müctehidlerin Tabakaları Hakkında Bir İnceleme”. bilimname XLIV/1 (2021), 577-609.
Dafîrî, Meryem Muhammed Sâlih. Mustalahâtü’l-mezâhibi’l-fıkhiyye. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2. Basım, 2012.
Doğan, Ahmet. İmam Nevevî ve Fetva Anlayışı. Adıyaman: Adıyaman Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
Ebû Mu’nes, Râid Nasrî. “İtticâhâtü fukahâi’ş-Şâfiiyye fî tahdîdi ashâbi’l-vücûh”. Mecelletü’l-Mîzân li’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye ve’l-Kanûniyye, 1-38.
Ebû Zehra, Muhammed. İmam Şâfiî. çev. Osman Keskioğlu. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 3. Basım, 1996.
Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Mustasfâ min ilmi’l-usûl. thk. Muhammed Tâmir. 2 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Hadîs, 2011.
Güler, Hasan. Şâfiîlerde Mezhep İçi Tercih ve Usûlü. İstanbul: Kitap Dünyası Yayınları, 2022.
Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Ali. Kitâbü’l-fakîh ve’l-mütefakkih. thk. Âdil b. Yûsuf el-Azzâzî. 2 Cilt. Riyâd: Dâru İbni’l-Cevzî, 1. Basım, 1996.
Heytemî, Ebu’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed İbn Hacer. el-Fetâva’l-kübrâ el-fıkhiyye. thk. Abdüllatîf Abdurrahman. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
Heytu, Muhammed Hasan. el-İctihâd ve tabakâtü müctehidi’ş-Şâfiiyye. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1. Basım, 1988.
Hubeyşî, Fehd Abdullah. el-Medhal ilâ mezhebi’l-İmâm eş-Şâfiî. y.y., ts.
İbn Berhân, Ahmed b. Ali. el-Vusûl ile’l-usûl. thk. Abdülhamîd Ali Ebû Zenîd. 2 Cilt. Riyâd: Mektebetü’l-Meârif, 1. Basım, 1984.
İbnü’r-Rif‘a, Ebu’l-Abbâs Necmüddîn Ahmed b. Muhammed. Kifâyetü’n-nebîh şerhu’t-Tenbîh fî fıkhi’l-İmâm eş-Şâfiî. thk. Mecdî Muhammed Surûr Baslûm. 21 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 2009.
İbnü’s-Salâh, Takiyüddîn Ebû Amr Osman b. Abdurrahman eş-Şehrezûrî. Fetâvâ ve mesâilü İbnü’s-Salâh ve me‘ahû Edebü’l-müftî ve’l-müsteftî. thk. Abdulmu‘tî Emîn Kal‘acî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1. Basım, 1986.
İbnü’s-Sübkî, Tâcüddîn Abdülvahhâb b. Ali. Cem‘ü’l-cevâmi‘ fî usûli’l-fıkh. thk. Abdülmün‘im Halîl İbrahim. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 2003.
İbnü’s-Sübkî, Tâcüddîn Abdülvahhâb b. Ali. Raf‘ü’l-hâcib ‘an muhtasari İbni’l-Hâcib. thk. Ali Muhammed Muavvaz - Âdil Ahmed Abdülmevcûd. 4 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1. Basım, 1999.
Îdrûs, Sâlih b. Ahmed b. Sâlim. eş-Şâfiyye fî beyâni ıstılahâti’l-fukahâi’ş-Şâfiiyye. 2 Cilt. Mâlânc: Matbaatü’l-Hacûn, 1996.
İnanır, Ahmet. “İbn Kemal’in Tabakâtü’l-Fukahâsı ve Değerlendirilmesi”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 37 (2012), 65-86.
İşsiz, İbrahim. Şâfiî Mezhebinde Ashâbü’l-Vücûh. Şırnak: Şırnak Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
Karaman, Hayreddin - vd. Kur’an Yolu Meâli. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 3. Basım, 2014.
Kavâsımî, Ekrem Yûsuf Ömer. el-Medhal ilâ mezhebi’l-İmâm eş-Şâfiî. Ammân: Dâru’n-Nefâis, 1. Basım, 2003.
Kaya, Eyyüp Said. Mezheplerin Teşekkülünden Sonra Fıkhî İstidlâl. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora, 2001.
Kaya, Eyyüp Said. “Tabakat (Fıkıh)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA). 39/292-294. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM), 2010.
Keskioğlu, Osman. “Müctehidlerin Dereceleri”. Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi 6/9-10 (1967), 232-236.
Kılıçer, M. Esat. “Ashâbü’l-Vücûh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA). 3/472. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM), 1991.
Kılıçer, M. Esat. “Ashâbü’t-Tercîh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA). 3/471. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM), 1991.
Kürdî, Muhammed b. Süleymân el-Medenî. el-Fevâidü’l-medeniyye fî men yuftâ bi kavlihî min eimmeti’ş-Şâfiiyye. thk. Bessâm Abdülvahhâb elCâbî. Lübnan: Dâru Nûri’s-Sabâh-Dâru’l-Ceffân ve’l-Câbî, 1. Basım, 2011.
Mağribiyye, Muhammed Târık Muhammed Hişâm. el-Mezhebü’ş-Şâfiî dirâsetün ’an ehemmi mustalahâtihi ve eşheru musannafâtihi ve merâtibu’t-tercîhi fîhi. Dımaşk: Dâru’l-Fârûk, 1. Basım, 2011.
Mâverdî, Ebu’l-Hasen Ali b. Muhammed. el-Hâvi’l-kebîr fî fıkhi mezhebi’l-İmâm eş-Şâfiî. thk. Ali Muhammed Muavvaz - Âdil Ahmed Abdülmevcûd. 18 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1994.
Müzenî, Ebû İbrâhim İsmail b. Yahyâ. Muhtasaru’l-Müzenî fî furûi’ş-Şâfiiyye. thk. Muhammed Abdulkadir Şâhîn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1998.
Narin, İsmail. “Celâleddin es-Süyûtî’nin İctihad Anlayışı”. Usûl İslam Araştırmaları 30 (2018), 85-108.
Nedvî, Selmân el-Hüseynî. el-İctihâd ve’t-taklîd fî dav’i kitâbâti’lİmâm Veliyyullâh b. Abdurrahîm ed-Dehlevî. thk. Mücîbü’r-Rahmân Atîk en-Nedvî. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1. Basım, 2010.
Nevevî, Muhyiddîn Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref. el-Mecmû‘ şerhu’l-Mühezzeb. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd - vd. 27 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 2007.
Nevevî, Muhyiddîn Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref. Ravzatü’t-tâlibîn. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd - Ali Muhammed Muavvaz. 8 Cilt. Riyâd: Dâru Âlemi’l-Kütüb, 2003.
Nevevî, Muhyiddîn Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref. Tehzîbü’l-esmâ ve’l-luğât. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
Okuyucu, Nail. Şâfiî Mezhebinin Teşekkül Süreci. İstanbul: İFAV Yayınları, 1. Basım, 2015.
Önder, Muharrem. “Hanefî Mezhebinde Fukahânın Bilgi Yönünden Tasnifi”. 614-642. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi Matbaası, 2017.
Özdemir, Muhittin. Şâfiî Furû Fıkıh Literatüründe Mezhep Görüşleriyle İlgili Kavramların Gelişimi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2010.
Özel, Cihad. Şâfiî Mezhebinde “Kavl” Ayrımı ve Nevevî Tarafından Tercih Edilen Kavl-i Kadîm. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
Özer, Hasan. “İbn-i Kemâl ve Tabakâtü’l-Fukahâ Adlı Eseri”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 14 (2009), 353-374.
Râfiî, Ebu’l-Kâsım Abdülkerîm b. Muhammed. el-Azîz şerhu’l-Vecîz el-ma‘rûf bi’ş-Şerhi’l-kebîr. thk. Ali Muhammed Muavvaz - Âdil Ahmed Abdülmevcûd. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1997.
Râzî, Ebû Abdullah Fahreddîn Muhammed b. Ömer. el-Mahsûl fî ilmi usûli’l-fıkh. thk. Câbir Feyyâz el-Alvânî. 6 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, ts.
Sakkâf, Alevî b. Ahmed. el-Fevâidü’l-mekkiyye fîmâ yehtâcuhû talebetü’ş-Şâfiîyye. thk. Hümeyd b. Mes’ad b. Sâlih el-Hâlimî. y.y.: Merkezü’n-Nûr, ts.
Seyyid Bey, Muhammed. Fıkıh Usûlü (Medhal). İstanbul: Düşün Yayıncılık, 1. Basım, 2010.
Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahman. er-Red ala men ahlede ile’l-ard ve cehile enne’l-ictihâde fî külli asrin fard. Kâhire: Mektebetü’s-Sakâfeti’d-Dîniyye, ts.
Şâfiî, Muhammed b. İdrîs. el-Üm. thk. Rif‘at Fevzî Abdulmuttalib. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Vefâ-Dâru İbn Hazm, 4. Basım, 2011.
Şahin, Osman. İslâm Hukukunda Fetva Usûlü. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2002.
Şîrâzî, Ebû İshâk İbrahim b. Ali. el-Mühezzeb fî fıkhi’l-İmâm eş-Şâfiî. thk. Muhammed Vehbe ez-Zuhaylî. 6 Cilt. Beyrut-Dımaşk: ed-Dâru’ş-Şâmiyye-Dâru’l-Kalem, 1. Basım, 1992.
Temel, Nihat. Ṭabaḳâtü’l-fuḳahâ bi‘tibâri merâtibihimi’l-‘ilmiyye fi’l-mezâhibi’l-erba‘a. Yalova: Yalova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
Uğur, Seyit Mehmet. Hanefîlerde Mezhep İçi Tercih ve Usûlü. İstanbul: İFAV Yayınları, 1. Basım, 2019.
Yaman, Ahmet. Fetva Usûlü ve Âdâbı. İstanbul: İFAV Yayınları, 2. Basım, 2018.
Zerkeşî, Bedreddîn Muhammed b. Bahadır. el-Bahru’l-muhît fî usûli’l-fıkh. thk. Abdulkâdir Abdullah el-Ânî. 6 Cilt. Kuveyt: Vizâretü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 2. Basım, 1992.