Klasik Dönem Arapça Sözlükler ve Kur’ân Âyetleri Bağlamında Ma‘rûf Kavramı

Kur’ân’ın ele aldığı konular etrafında yapılan çalışmalar arasında kavram tahlilleri geniş bir alanı kapsamaktadır. Bu bağlamda çalışmamızda ma‘rûf kavramını merkeze aldık. Bu doğrultuda ma‘rûf kavramının sadece kendisi değil, klasik dönemde kaleme alınan sözlüklerin çoğunluğundan yararlanarak, kelimenin anlam yapısı incelenmiştir. Bu çerçevede kelimenin sonradan kazandığı anlamların anlaşılması hedeflenmiştir. Sözlük araştırmamızda ma‘rûf kavramının dayandığı isim ve fiil türevleri tasnif edilmiştir. Kavramın dayandığı sülasî mücerred-mezîd hallerine ek olarak isim türevlerinde hakikî ve mecâzî kullanımları da sözlükler aracılığıyla ortaya konmuştur. Çalışmamızın ikinci aşamasında ise ma‘rûf kavramının Kur’ân’da kullanımları kategorize edilmiştir. Buna göre Kur’ân’da ma‘rûf kavramının mef‘ûlün bih görevinde kullanıldığı ilk tasnifte “iyiliği emretmek kötülükten alıkoymak” anlamında kullanıldığı tespit edilmiştir. İkinci tasnifte ise ma‘rûf’un çeşitli durumların vasfı olarak kullanıldığı görülmektedir. Mefulün bih yani nesne konumunda “iyiliği emretmek” şeklindeki kullanımında genel ve özel kullanımların bulunduğu görülmüştür. Genel kullanımda iman ve ibadetle ilgili hususlar bağlamında kullanılmış, özel olarak ise Hz. Peygamber’in ma‘rûfu emretmesi ya da bunun zıttı olarak münafıkların iyiliği yasaklaması bağlamında kullanılmıştır. Bu şekilde iyiliği emretmek şeklindeki nesne kullanımının Kur’ân’da hangi çerçevede yer aldığı anlaşılmıştır. Ma‘rûf kavramının Kur’ân’da sıfat konumunda daha çok yerde kullanıldığı görülmektedir. Bunlar içerisinde Hz. Peygamber’e itaat, anne-babaya karşı iyi muamele, yetimlerin hakkını gözetme, insanlarla konuşurken güzel söz söyleme, evlilik ve boşanma süreçlerini iyi yürütmek, kısas ya da ödenecek diyet konularında adil olmak gibi meseleler bulunmaktadır. Hz. Peygamber’e ma‘rûf üzere itaat etmekle; hem kalben hem de fiilen istekli olmanın kastedildiği görülmektedir. Bir diğer konu olan anne-babaya karşı ma‘rûfa göre muamelenin ise onlara dünyevî işlerde güzel ahlak, yumuşak huy, eziyetlerine katlanma, iyilik yapma, sıla-i rahîme devam şeklinde davranmak gerektiği, sadece kişi anne babası tarafından şirke davet edilirse ailesinin isteğini kabul etmemesi gerektiği fakat bunu da onları kırmadan yapması gerektiği anlaşılmaktadır. Bir diğer konu olan yetimlerin mallarından istifade hususunda ma‘rûfa göre davranılmasına gelince, eğer yetime bakan velî fakir durumdaysa zarurî olacak kadar onun malından istifade etmesinin gerekliliği anlaşılmaktadır. Sözlerin ma‘rûfa göre olması konusunda ise bir âyette sadaka verdikten sonra incitici söz söylemektense güzel gönül alıcı sözlerin söylenmesinin çok daha iyi olduğu vurgulanmıştır. İkinci olarak savaşa gitme konusunda ma‘rûfa uygun söz söylemekle kişilerin istekli olduğuna dair sözler söylemesinin kastedildiği anlaşılmaktadır. Üçüncü olarak ise Hz. Peygamber’in hanımlarının ma‘rûfa uygun konuşmalarının onların sert ve ciddi konuşarak kadınsı özelliklerini öne çıkarmamaları gerektiğini ifade etmektedir. Ma‘rûf sıfatını haiz olması gereken bir başka konu ise eğer katl (insanı öldürme) durumunda kısas gerçekleşmeyecekse verilen diyetin ma‘rûfa göre olmasıdır. Ma‘rûfa göre diyetin velinin razı olacağı örfe uygun miktarda olması ve diyeti vermekle sorumlu kişinin ise belirlenen diyeti geciktirmeden vermesi gerekmektedir. Vasiyet konusunda da ma‘rûfa göre davranılması gerekli görülmekte, vasînin fakir olana malının sadece üçte birini vasiyet etmesinin ma‘rûfa göre olduğu anlaşılmaktadır. Son olarak evlilik ve boşanma süreçlerinde ma‘rûfa uygun davranılması gerekli görülmektedir. Evlilik süreci arasında yer alan mehir verme ve evlilikte karı-kocanın anlaşması ile geçimin sağlanması konusunda; boşanma süreçlerinde ise iddet ve iddet sonrası süreçte erkeğin kadına ma‘rûfa uygun davranması, boşanmadan sonra nafakanın ma‘rûfa göre verilmesi ve boşandıktan sonra kadının ma‘rûfa uygun bir şekilde başkasıyla görüşmesi konuları tespit edilmiştir. Özetle ma‘rûf kavramı; genel olarak iyi ve güzel olanı, özel olarak ise insanın hem Allah’a hem Peygamber’e yönelik davranışlarında, insan ilişkilerinde iyiyi yapmasını ifade etmektedir.

Anahtar Kelimeler:

Tefsir, Kur’ân, Arapça, Sözlük Bilim, Ma‘rûf ve Münker

The Concept of Maʿrūf in the Context of Classical Period Arabic Dictionaries and Qurʾānic Verses

Concept analysis covers a wide area among the studies carried out around the subjects that the Qurʾān deals with. In this context, we have centred the concept of maʿrūf in our study. In this direction, not only the concept of maʿrūf but also the meaning structure of the word was examined by the majority of dictionaries in the classical period. In this context, it is aimed to understand the meanings that the word has acquired later. In our dictionary research, the noun and verb derivatives on which the concept of maʿrūf is based have been classified. In addition to the thulāsī mujarrad-mazīd states on which the concept is based, the literal and metaphorical uses of noun derivatives have also been revealed through dictionaries. In the second stage, maʿrūf in the Qurʾān has been categorized. According to this, it has been determined that the maʿrūf concept in the Qurʾān is used in the sense of "ordering good and forbidding evil" in the first classification in which the concept of maʿrūf is used in the task of maf‘ūl bih. In the second classification, it is seen that maʿrūf is used as a characteristic of various situations. It has been seen that there are general and special uses in the use of maf‘ūl bih, that is, to order goodness in the object position. In general, it was used in the context of matters related to faith and worship, and in particular, it is used in the context of the Prophet's ordering maʿrūf or, on the contrary, forbidding goodness by hypocrites. In this way, it has been understood in which framework the use of objects in the form of commanding goodness takes place in the Qurʾān. It is seen that the concept of maʿrūf is used more often as an adjective in the Qurʾān. Among them, there are issues such as obedience to the Prophet, good treatment towards parents, observing the rights of orphans, speaking well when talking to people, conducting marriage and divorce processes well, being fair in matters of retaliation. By obedience to the Prophet honourably; it is seen that it is meant to be willing both in heart and deed. Another issue, which is to treat parents according to the benevolent, is to treat them with good morals in worldly affairs, mild disposition, enduring their torment, doing good, continuing to family, and not accepting the family's request only if the person's parents are invited to shirk. It is understood that they should do this without breaking them. When it comes to behaving according to the benevolent regarding the use of the property of orphans, it is understood that if the guardian who cares for the orphan is poor, it is necessary for him to benefit from his property as much as it would be necessary. On the other hand, in a verse, it is emphasized that it is better to say nice heartfelt words than to say hurtful words after giving alms. Secondly, it is understood that by saying appropriate words about going to war, it is meant people say words about their willingness. Thirdly, he states that the words of the Prophet's wives should not emphasize their femininity by speaking harshly. Another issue that should have the title of maʿrūf is that if retaliation not taking place in the case of murder, the retaliation given should be according to the maʿrūf. According to the maʿrūf, the retaliation should be in the amount appropriate to the custom the guardian would approve and the person responsible for giving the diet should give the determined one without delay. It seems necessary to act according to the maʿrūf in the matter of will, and it is understood that it is according to the maʿrūf the guardian bequeaths only one third of his property to the poor. Finally, it is considered necessary to act in accordance with the maʿrūf in marriage and divorce processes. On giving mahr, which is among the marriage process, and making a living with the agreement of the husband and wife in divorce processes, the man’s behaviour towards the woman in accordance with the maʿrūf in the process of a period of delay (the iddat time) and after this period, the alimony is given according to the maʿrūf after the divorce, and the woman's meeting with someone else in accordance with the maʿrūf after the divorce. In summary, the concept of maʿrūf; the meaning of it that it is good and beautiful, and that people do good in their behaviours towards both Allah and the Prophet and in human relations.

Keywords:

Tafsīr, Qurʾān, Arabic, Lexicography, Maʿrūf and Munkar,

PDF

___

Aksu, Ali. “Asr-ı Saadet, Hulefâ-i Râşidin ve Emeviler Döneminde Fikir Hürriyeti Üzerine Bazı Mülâhazalar (İstişare, Emri bi’l-Ma’ruf Nehyi Ani’l-Münker ve Muhalefet Kavramları Bağlamında)”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi V/2 (2001), 203-228.
Âsım Efendi, Ebu’l-Kemal Ahmed. el-Okyânûsü’l-basît fi tercemeti’l-Kâmûsi’l-Muhit. İstanbul: Asitane, ts.
Aytepe, Mahsum. “Mu’tezile Kelâmında Ötekine Ulaşma Kaygısı Olarak Emr-i bi’l-Ma’rûf Neyh-i ‘Ani’l-Münker İlkesi”. Mukaddime: Mardin Artuklu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi VIII/1 (2017), 83-97.
Barış, Ayşe. Kelâmda Emri bi’l-Ma’rûf ve Nehyi Ani’l-Münker Meselesi. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
Bayram, Çınar. “İslâm İnanç Ekollerinde “Emr-i bi’l-Ma’ruf ve Nehyi Ani’l-Münker” VIII/13 (2020), 244-266.
Bilginer, Yahya. “Mu’tezile Düşünce Sisteminde el-Emru bi’l-Ma’rûf ve’n-Nehy ani’l-Münker İlkesinin Bağlamı ve Kullanım Alanı”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XXVI/1 (2021).
Cevherî, Ebû Nasr İsma’il b. Hammâd. es-Sıhâh tâcü’l-luga ve sıhâhü’l-'Arabiyye. thk. Ahmed Abdülğafur Attar. Kahire: Dâru’l-ilmi li’l-melâyin, 1399/1979.
Dalkıran, Sayın. “Hâricîlerin ‘el-Emru bi’l-Ma’rûf ve’n-Nehyu ani’l-Münker’ Anlayışı”. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, III/1 (1424/2004), 199-223.
Diler, Ramazan. “Emir bi’l-Ma'rûf ve Nehiy ani’l-Münker İlkesinin Din Eğitimi Açısından Değerlendirilmesi”. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi VII/2 (2018), 980-994.
Dumlu, Ömer. Kur’ân-ı Kerîm’de Ma'rûf ve Münker. İstanbul: Ravza Yayınları, 1994.
Eyüboğlu, Osman-Okuyan, Mehmet. “Kur’ân’ın Sosyo-Kültürel Koşulları Dikkate Alışı: Ma'rûf Kavramı Örneği”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 26-27 (2008), 175-213.
Fîrûzâbâdî, Muhammed b. Yâkup. Besâir-u zevi’t-temyîz fi letaifu’l-Kitâbi’l-Azîz. Beyrut Lübnan: el-Mektebetü’l-ilmiyye, ts.
Görgülü, Hasan Ali. “Eşlerin Hak ve Vazifeleri Bağlamında İslâm Hukukçularının Kur’ân’da Geçen ‘Ma’rûf’ Kavramı Hakkındaki Görüşleri,”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10 (Ocak 2003), 37-62.
Hâkim en-Nisâbûrî, Ebû Abdillah. el-Müstedrek ale’s-Sahîhayn. thk. Mustafa Abdulkadir Ata. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1410/1990.
Halil b. Ahmed. Kitabu’l-’ayn. Beyrut: Mektebetü’l-Lübnan, 1424/2004.
İbn Düreyd, Ebû Bekr Muhammed b. Hammâd. Cemharatu’l-lüğa,. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyin, 1407/1987.
İbn Düreyd el-Ezdî, Ebû Bekir Muhammed b. Hüseyin. Kitabu’l-müctenâ. b.y.: Dairetu’l-Mearifî Osmanî, ts.
İbn Hacer el-Askalânî. Fethu’l-bârî şerhu Sahihi’l-Buhârî. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1379/1959.
İbn Kuteybe ed-Dineverî, Ebû Muhammed. Garibu’l-Kur’ân. thk. Seîd el-Lihâm, b.y.: y.y., ts.
İbn Manzûr, Ebu’l-Fazl Cemalüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Ali b. Ahmed el-Ensarî er-Rüveyfiî. Lisanü’l-’arab. Beyrut: Dâru’s-sâdır, ts.
İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Ali. Zâdü’l-mesîr fî ilmi’t-tefsîr. thk. Abdurrezzak el-Mehdî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Arabî, 1422/2002.
el-İsfehânî, Râgıb. el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân. thk. Safvan Adnan ed-Davûdî. Beyrut: Dâru’l-Kalem, 1412/1991.
Karadağ, Bekir. “Emr-i Bil-Ma'ruf ve Nehyi Ani’l-Münker İlkesi Bağlamında Eleştiri Üslûbu”. İslâm Düşüncesinde Eleştiri Kültürü ve Tahammül Ahlâkı II/109-123 (2019).
Kurtûbî, Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed. el-Cami‘u li ahkami’l-Kur’ân. thk. Ahmed el-Berdûnî - İbrahim el-Itfiyyiş. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, ts.
Malik b. Enes. el-Muvatta. thk. Muhammed Mustafa el-A’zami. b.y.: Müessesetu Zayid b. Sultan lil-A’mali’l-Hayrat ve’l-İnsaniyye, 1424/2004.
Müslim b. Haccac en-Nisabûrî. Sahihu Müslim. thk. Muhammed Fuâd Abdulbakî. Beyrut: Dâru İhyai’t-Turâs, ts.
Özarslan, Selim. “İyiliği Emretmek ve Kötülükten Sakındırmak (el-Emru bi’l-ma'rûf ve’n-Nehyu ani’l-Münker) Prensibi Üzerine Bir İnceleme”. Diyanet İlmi Dergi XLII/3 (2006), 79-94.
Polater, Kadir. “Kur’ân Açısından Hürriyetler ve Mârûfu Emretme Prensibi”. EKEV Akademi Dergisi - Sosyal Bilimler IX/25 (2005), 147-160.
Râzî, Fahreddin. Mefâtîhu’l-gayb. Beyrut: Dâru İhyâ-i Turâsi’l-Arâbî, 1420/2000.
Şahinalp, Hacer. “Değişim ve Dönüşümün Dinamiği Olarak Emir bi’l-Ma’rûf Nehiy ‘ani’l-Münker”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XXVI/44, 241-264.
Şaşa, Mehmet. “Mu’tezile’de ‘Emr-i bi’l-ma'rûf nehy-i ani’l-münker’ İlkesi ve Siyasî Otorite -Kadı Abdulcebbar Örneği-”. Assam Uluslararası Hakemli Dergi 10 (2018), 88-100.
Taberî, Muhammed b. Cerîr. Camiu’l-beyân an te’vîli âyi’l-Kurân. thk. Ahmed Muhammed Şakir. Beyrut: Müessesetu’r-Risale, 1420/2000.
Taşdelen, Mehmet. “Mâtürîdî’nin Düşüncesinde Emri bi’l-Ma'rûf ve Neyhi ani’l-Münker’in Anlaşılma Şekli”. Adıyaman Üniversitesi İslâmi Bilimler Fakültesi İslâmi İlimler Araştırmaları Dergisi I/2 (2017), 75-97.
Tehânevî, Muhammed Ali b. Ali b. Muhammed el-Hafî. Keşşâfu ıstılâhâtı’l-fünûn. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiye, 1418/1998.
Zebîdî, es-Seyyid Muhammed Murtaza. Tâcu’l-’arûs. Beyrut: Dâru’s-Sâdır, 1306/1888.
Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Cârullah Mahmud b. Ömer b. Muhammed. el-Keşşâf an hakâiki gavâmidi’t-tenzîl ve uyûni’l-ekâvil fi vücûhu’t-te’vîl. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Arabî, 3. Basım, 1407/1987.
Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Cârullah Mahmud b. Ömer b. Muhammed. Esâsü’l-belâga. b.y.: Matbaatü Dâru’l-Kütüb, 2. Basım, 1391/1972.