XVI. YÜZYILIN SON ÇEYREĞİNDE RÛM EYALETİNDE “ŞAH’A MEYLEDENLER”

Ülkemizde Alevilik-Bektaşilik tarihine dair çalışmalar daha ziyade XVI. yüzyılın ilkyarısı ile XIX. yüzyıl bağlamında ele alınmıştır. İlk devire dair çalışmalarda OsmanlıSafevi çekişmesi ve bu durumun imparatorluk tebaası Kızılbaş topluluklar üzerindekietkisi daha çok siyasî ve itikadî bağlamda irdelenmiştir. İkinci döneme ait çalışmalar isenispeten imparatorluk idaresinin merkezileşme çabaları ve bu durumun kızılbaşlarnezdinde yaratmış olduğu tesire dönüktür. İmparatorluk idaresinin, Anadolu kırsalındasıradan hayatını yaşarken dönemin kendine has özellikleri nedeniyle oluşan siyasî, sosyalve itikadî havasından etkilenerek görünür olan Kızılbaşların, Safevilerle irtibatınınkesilmesine dair gayretini erişebildiğimiz belgelerden rahatlıkla görebilmekteyiz. 17. ve18. yüzyıllarda gerçekte ne olup bittiğine dair sarih bilgiler olmasa da azalan Safevitazyikiyle 19. yüzyıla kadar dingin bir hayatın devam ettiği düşünülebilir. Bu çalışmaaslında daha ziyade ilk dönem örneklerine farklı bir bakış acısıyla katkı sağlamayıamaçlamaktadır. Bu bakış acısı aslında başvuru kaynağının niteliği ve önemindenbeslenmiştir. Ülkemizde daha ziyade siyasî, idarî, malî ve askerî maksatla tetkik edilmiş tahrir defterleri Osmanlı-Safevi mücadelesi ve kızılbaşların durumu hakkında önemlibilgiler ihtiva etmektedir. Vilayet-i Rum ve havalisine ait bu minvaldeki defterlerintetkikiyle şimdiye kadar siyasî ve itikâdî boyutuyla ele alınan meselenin ayrıca malî biryönünün de olduğu görülmektedir. Haliyle çalışmada bu hususa dair tespitlerin ortayakonulması amaçlanmaktadır. Ancak bu sayede kızılbaşa meyleden bir Anadoluköylüsünün hem kendisi ve hem de imparatorluk idaresi nezdindeki çıkmazlarına dairipuçlarına erişilebilecektir.

PDF

___

BOA. MHM. d. (Başbakanlık Osmanlı Arşivi Mühimme Defterleri)
BOA. Mühimme 7/723, 9/38, 33/204, 36/141, 36/164, 36/280, 71/163.
TKG. KK. TT. d. (Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Kuyud-ı Kadime Arşivi Tapu Tahrir Defterleri)
TKG. KK. TTd.54 (32/38), 177 (312/14), 98 (11/174), 99 (10/169), 132 (71/48), 195 (21/43), 195 (21/43).
Oruç Beğ Tarihi (2014). Osmanlı Tarihi (1288-1502), (Haz. Öztürk, N.).
Celâl-zâde Mustafa (1997). Selim-Nâme, (Haz. Uğur, A. & Çuhadar, M.).
Abbaslı, M. (1976). Safevîler'in Kökenine Dair. Belleten, XL(158), 290-308.
Açıkel, A. (2008). Rum Eyaleti. DİA, 35, 225-226. Diyanet Vakfı Yayınları
Altınay, A. R. (1932). On Altıncı Asırda Rafizilik ve Bektaşilik.
Arjamond, S. A. (1984). The Shadow of God and the Hidden İmam: Religion Political Order and Social Change in Shiite İran from the beginning to 1890. University of Chicago Press.
Dalkesen, N. (1999). 15 ve 16 Yüzyıllarda Safevi Propagandası ve Etkileri. Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Hacettepe Üniversitesi, S.B.E.
Faroqhi, S. (1975). XVI.-XVIII. yüzyıllarda Orta Anadolu’da Şeyh âileleri. Türkiye İktisat Tarihi Semineri (Haz. Okyar, O. & Nalbantoğlu, H. Ü.), içinde (ss.197-227), Hacettepe Üniversitesi Yayınları.
Genç, V. (2019). Safevi kroniklerinde çaldıran savaşı. OSMED, 5(8), 41-50.
Gökbilgin, T. (1965). 15 ve 16. asırlarda Eyâlet-i Rûm. Vakıflar Dergisi, 6, 51- 61.
Gölpınarlı, A. (1943). Türkiye’de Mezhepler ve Tarikatlar. İnkılap Kitapevi Yayınları.
Grammont, B. & L. Jean, (1995). Osmanlı imparatorluğunun doruğu: Olaylar (1512–1606). Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, I: Osmanlı Devleti'nin Doğuşundan XVIII. Yüzyılın Sonuna, (Edt. Robert Mantran&S. Tanilli, Çev.), içinde (ss.171-194), Cem Yayınları.
Gündüz, T. (2008). Safevîler. DİA, 35, 451-457. Diyanet Vakfı Yayınları
H.984 (M.1576/1577) tarihli ve TKG. KK. TTd.54 Numaralı Defter-i Mufassal-ı Liva-i Çorum, C.I, (Haz. Engin M. & Alandağlı M.), (2014). Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Arşiv Dairesi Yayınları.
H.984 (M.1576/1577) tarihli ve TKG. KK. TTd.54 Numaralı Defter-i Mufassal-ı Liva-i Çorum, C.II, (Haz. Engin M. & Alandağlı M.), (2014). Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Arşiv Dairesi Yayınları.
Hinz, W. (1948). Uzun Hasan ve Şeyh Cüneyd: XVI. Yüzyılda İran’ın Milli Bir Devlet Haline Yükselişi, (Çev. Bıyıklıoğlu, T.), Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Kurt, A. (2017). 1565-1575 yılları arasında Karahisar-ı Şarki Sancağında Timar teşkilatı. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Entitüsü.
Kütükoğlu, B. (1993). Osmanlı-İran Siyasî Münasebetleri. İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları.
Lindner, R. (1983). Nomads and Ottomans in Medieval Anatolia. İndiana Üniversity Press.
Ocak, A.Y. (1998). Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler (15. ve 17. Yüzyıllar). Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
Orta Karadeniz Tarihinin Kaynakları VII, (2008). (Haz. Öz, M. & Acun, F.), Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Osmanlılar'da Divan, Bürokrasi, Ahkâm: II. Bâyezid Dönemine Aid 906/1501 Tarihli Ahkâm Defteri, (1994). (Haz. Şahin, İ. & Emecen, F.), Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları.
Öz, M. (1999). XV-XVI. Yüzyıllarda Canik Sancağı. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Öz, M. (2020). Osmanlı Tarihi Üzerine II-İnsan, Toplum, Ekonomi. Cedit Neşriyat.
Savory, R. M. (1987). The Struggle for supremacy in Persia after the death of Timur. Studies on the History of Safawid İran. Wariorum Reprints.
Sümer, F. (1992). Safevi Devleti’nin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türkmenlerinin Rolü. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Üzüm, İ. (2002). Kızılbaş. DİA, 25, 546-557. Diyanet Vakfı Yayınları