ŞEDDÂDÎLER DEVRİNDE İLİM VE KÜLTÜR HAYATINA TESİR EDEN ŞAİR VE ÂLİMLER

Kaynaklarda Beni Şeddâd, Âl-i Şeddâd, Şeddâdiyân (Şeddâdîler) ve Şatatikk olarak anılan Şeddâdîler, X. yüzyılın ortalarından XII. yüzyılın sonuna kadar Arrân ile Ermenistan coğrafyasında hüküm süren Kürt kökenli bir devlettir. 951 yılında Muhammed b. Şeddâd'ın Dvin'e yerleşmesiyle tarih sahnesine çıkan Şeddâdîler, Müslüman dünyası ile Gürcü ve Ermenî krallıklarıyla Kur Nehri'nin kuzeyindeki Gayri Müslim halklar arasında tampon bölge oluşturarak bir suğur devleti vazifesi görmüşlerdir. Üç ayrı merkezden varlıklarını sürdüren hanedanın Gence kolu, yayılmacı bir politika yürütürken, onların aksine Dvin (Debîl, Duvîn) ve Ani kolları ise daha çok egemen oldukları toprakları korumak için mücadele etmişlerdir. Buna rağmen uzun süren siyasî hâkimiyetlerine bağlı olarak Şeddâdîler, Gence, Dvin ve Ani şehirleri başta olmak üzere Arrân ve Doğu Ermenistan'ın sosyal ve kültürel hayatında yeni bir canlanma döneminin başlamasına vesile olmuşlardır. Özellikle gerçekleştirdikleri imar faaliyetleriyle söz konusu coğrafyanın maddî medeniyetinin zenginleşmesini temin ettikleri gibi ilmî müesseseler ve kütüphanelerin kurulmasıyla da ilim hayatının canlanmasında önemli rol oynamışlardır. Şeddâdî emîrlerinin şair ve ediplerle ilişkileri ve alîmlerin Şeddâdî ülkesini ziyaretleri bunun bir göstergesidir. Bu anlamda makalemizde mimarî ve kültürel etkinlikleriyle iyi bir şöhret bırakan Şeddâdîler Devri'nde ilim ve kültür hayatına tesir eden şair ve âlimler üzerinde durulacaktır

The Poets and Scholars that Affected the Scholarly and Cultural Life in the Reign of Shaddādids

The Shaddādids - referred in sources as Bani Shaddād, Āl-i Shaddād, Shaddādiyān (Shaddādids) and Şatatikk - were of Kurdish origin and prevailed in the regions of Arrān and Armenia from the middle of the tenth century until the end of the twelfth century. Shaddādids emerged in the stage of history with Muhammed b. Shaddād in Dvin and acted as a sugur by creating a buffer area between the Islamic World and Georgian and Armenian Kingdoms and non-Muslim peoples on the north bank of Kur River. Ganja branch of the dynasty that maintained their existence from three separate centers pursued an expansionist policy; on the contrary of Dvin and Ani branches who struggled to protect their territories. Nevertheless, Shaddādids, because of their political dominance for a long period, significantly contributed to the social and cultural revival of the Arrān and Eastern Armenia, particularly in Ganja, Dvin (Dabīl, Duvīn) and Ani. Particularly, as they ensured to enrich the material civilization of the mentioned region with the reconstruction activities they carried out, they played an important role in the revival of the scholarly life thanks to the establishment of scientific institutions and libraries. Shaddadid emirs’ relations with the poets and the literary men and the visits of the scholars to the Shaddadid soil are indications of this fact. In this sense, our article focuses on poets and scholars that affected the scholarly and cultural life in the reign of Shaddādids. They left a high reputation through their architectural and cultural activities

PDF

___

ABDÎ, Kamyar, “Kâbûsnâme-yi Unsûrü’l-Meâli Keykâvûs b. İskender”, Edebistân-ı ferheng ve hüner, S.41, y.y. 1372, s. 56-57.
ABDULLAEVA, Firuza, “The Bodleian Manuscript of Asadī Tūsī’sMunāzara Between an Arab and a Parsian: Its Place in the Transition from Ancient Debate to Classical Panegyric”, Iran, XXXXVII, London 2009, s. 69- 95.
AKÇAY, İlhan, “Anı’da Türk Eserleri”, Türk Kültürü, XXII, Ankara 1964, s. 155-159.
ANDREASYAN, Hrand D., “Türk Tarihine Ait Ermeni Kaynakları”, Tarih Dergisi, I/1, İstanbul 1949, s. 95-119.
Azerbyacan Tarihi III ve XIII. Asrın Birinci Rub’u, Bakü 2007, II. BALKAN, Kemal, “Ani’de İki Selçuklu Hamamı”, Anadolu, XII (1968), Ankara 1970, s. 39-57.
BEDİRHAN, Yaşar, “Selçuklular Devrinde Kafkaslarda Yetişen İlim Adamaları ve İlme Hizmetleri”, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 15, Erzurum 2000, s. 293-309.
BEZER, Gülay Öğün, “Şeddâdîler”, DİA, İstanbul 2010, XXXVIII, s. 409-411.
BİLGİN, Orhan, “Esedî-i Tûsî”, DİA, İstanbul 1995, XI, s. 370.
BROWNE, Edward G., A Literary History of Persia from Firdewsi to Sa‘di, Cambridge 1956, II.
CANARD, M., “Dwin”, EI2 , Leiden 1986, II, s. 678-481.
CEMAL HALİL ŞİRVÂNÎ, Nuzhetü’l-Mecâlis, thk. Muhammed Emin Riyahî, Tahran 1987.
CUNEO, Paolo, “The Armenian Architecture of the 10th to 13th Century Renaissance: Regional Schools and the Case of Haghbat”, Armenien Tagebuch einer Reise in das Land des Ararat, Zürich 1996, s. s. 185-198.
DEVLETŞAH, Tezkire-i Devletşah, çev. Necati Lugal, Ankara 1994.
EBÛ BEKR REBİ‘ B. AHMED EL-AHAVEYN EN-NECCÂRÎ, , Hidâyetu’l-Mutaallimîn fi’t-Tıb, thk. Celal Teminî, Meşhed 1344.
EBÛ BEKR ŞEMSEDDİN MUHAMMED B. ABDULLAH İBN NASIRUDDİN, Tevdihü’l-müştebih fî dabti esmâi’r-ruva ve ensabuhum ve elkabuhum ve kunahum, thk. Muhammed Naîm el-Arakusî, Beyrut 1993, IV.
EBÛ NASR SA‘DÜLMÜLK ALİ B. HİBBETULLAH B. ALİ İBN MÂKÛLÂ, el-İkmâl fî ref‘i’l-irtiyâb ‘ani’l-mu‘telif ve’l-muhtelif fi’l-esma ve’lküna ve’l-ensâb, Darü’l-Kutubü’l-İlmiyye, Beyrut 1990, I, s. 543, VII.
EBÛ SA‘D ABDÜLKERİM B. MUHAMMED B. MANSÛR ELMERVEZÎ ES-SEM‘ANÎ, el-Ensâb, takd. ve talik. Abdullah Amr Barudî, Daru’l-Cinan, Beyrut 1988, I, III.
EBÜ’L-FAZL MUHAMMED B. MÜKERREM B. ALİ EL-ENSÂRÎ İBN MANZÛR, Muhtasaru târîhi Dımaşk li-İbn Asakir, thk. Ruhiyye enNehhas-Riyad Abdulhamid Murad-Muhammed Muti‘, Dımaşk 1984, XXVI.
EBÜ’L-FEYZ MURTAZA B. MUHAMMED B. MUHAMMED EZZEBÎDÎ, Tâcü’l-‘arûs min cevâhîri’l-kâmûs, darü’l-hidâye, y.y., t.y., XXXX.
EBÜ’L-KASIM ALİ B. HASAN B. HİBBETULLAH İBN ASÂKİR, Tarihu medineti Dımaşk, thk. Ömer b. Ğarame el-Amravî, Beyrut 1995, X, XXXVII.
EFENDİOĞLU, Mehmet “es-Silefî”, DİA, İstanbul 2009, XXXVII, s. 198-200.
GARSOİAN, N. G., “Duin”, ODB, New York 1991, I, s. 665.
GREENWOOD, Tim, “Armenian Sources”, Byzantines and Crusaders in non-Greek Sources 1025-1204, ed. Mary Whitby, Oxford 2007, s. 221-252.
GÜNDOĞDU, Hamza, “Ani Ören Yerindeki Kültür Varlıkları”, Kars Beyaz Uykusuz Uzakta, İstanbul 2006, s. 229-274.
GÜRBÜZ, Osman, Saltuklular, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, Erzurum 2002.
HACİKYAN, Agop J. -Gabriel Basmajian-Edward S. Franchuk-Nourhan Ouzounian, The Heritage of Armenian Literature from the Sixth to the Eighteenth Century, Detroit 2000, II.
HÂFIZ EBÛ TAHİR AHMED B. MUHAMMED ES-SİLFÎ, el-Erbeun el-buldaniyye, thk. Abdullah Rabih, Dımaşk 1995.
________, Mu‘cemü’s-sefer, thk. Abdullah Ömer el-Bârûdî, Beyrut 1993.
HEWSEN, Robert H., Armenia A Historical Atlas, Chicago 2001.
HORÂSÂNÎ, Ali Muhammed, “Esedî Tûsî”, İttilâ‘u Resânî ve Ketâbhâne, 153, y. y. 1389, s. 46-49.
İBN HALLİKÂN, Vefayâtü’l-ayân ve ebnâu ebnâi’z-zamân, tkd. Muhammed Abdurrahman el-Maraşlî, Beyrut 1997, I-III.
İBN KESİR, el-Bidâye ve’n-nihâye, Beyrut 1986, XII.
İBNÜ’L-ADÎM, Buğyetü’t-taleb fî târîhi Haleb, thk. Süheyl Zekkâr, Beyrut, y.y. V; Buğyetü’t-taleb fî târîhi Haleb (Seçmeler) Biyagrafilerle Selçuklular Tarihi, çev. ve notlar. Ali Sevim, Ankara 1989.
İBNÜ’L-CEVZÎ, el-Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-umem, thk. Muhammed Abdulkadir Atâ-Mustafa Abdulkadir Atâ, Beyrut 1992, XVII.
İBNÜ’L-ESÎR, el-Kâmil fî’t-târîh, thk. Muhammed Yusuf el-Dukak, Beyrut 1987, VIII; el-Kâmil fi’t-târîh tercümesi, çev. Abdülkerim Özaydın, İstanbul 1989, X.
________, el-Lübâb fî tehzîbi’l-ensâb, Beyrut, t.y., I, III.
İBNÜ’L-EZRAK, Târîhu Meyyâfârikîn, thk. Kerim Faruk el-Holî-Yusuf Baluken, İstanbul 2014; Meyyâfârikîn ve Âmid Tarihi (Artuklular Kısmı), çev. Ahmet Savran, Erzurum 1992.
İBRAHİMÎ, Davud, “Enîsü’l-Kulûb”, DİA, İstanbul 1995, XI, 242.
KADI BURHANEDDİN EBÛ NASR B. MES‘ÛD EL-ANEVÎ, Enîsü’lkulûb, Ayasofya, nr. 2984.
KANAR, Mehmet, Farsça-Türkçe Sözlük, İstanbul 2010.
KARAİSMAİLOĞLU, Adnan “Katrân-ı Tebrîzî”, DİA, İstanbul 2002, XXV.
KATRÂN-I TEBRÎZÎ, Dîvân, tk. Muhammed Nahcıvânî, Tebrîz 1333.
KELEŞ, Nevzat, Şeddâdîler Devleti Tarihi (951-1199), Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 2014.
KESREVÎ, Ahmed, “Katrân Şair-i Âzerbaycan”, Armağan, S. 123, y.y. 1310, s. 45-51.
________, “Katrân Şair-i Âzerbaygân”, Armağan, S. 125, y.y. 1310, s. 177-184.
________, “Katrân Şair-i Âzerbaygân”, Armağan, S. 129, y.y. 1310, s. 457-462.
________, “Katrân Şair-i Âzerbaygân”, Armağan, S. 130, y.y. 1310, s. 534-538.
KIRZIOĞLU, Fahrettin, Ani Şehri Tarihi, Ankara 1982.
KİRAKOS GANDZAKETSİ, History of the Armenians, İngilizce çev. Robert Bedrosian, New York 1986.
Koçaryan, G., “Dvin Teğavan Vağemutyan Hartsi”, Lıraber Hasarakakan Gitutyunnerı, XXII, y.y. 2000, s. 132-138.
KOUYMJIAN, Dickran K. “Problems of Medieval Armenian and Muslim Historiography: The Mxit‘ar of Ani Fragment”., International Journal of Middle East Studies, IV/4, Cambridge 1973, s. 465-475.
________, “Mxit‘ar (Mekhithar) of Ani on the Rise of the Seljuqs”, Revue des Etudes Armeniennes, S. 6, y.y. 1969, s. 465-475.
KÖPRÜLÜ, M. Fuad, “Anadolu Selçukluları Tarihi’nin Yerli Kaynakları I, Anîsü’l-Kulûb”, Belleten, VII/25, Ankara 1943, s. 459-521.
KÖYMEN, M. Altay, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi III, Alp Arslan ve Zamanı, Ankara 2001.
KURTULUŞ, Rıza, “Keykâvus b. İskender”, DİA, İstanbul 2002, XXV, s. 357.
MAHMUDOV, Malik Arapça Yazmış Azerbaycanlı Şair ve Edipler VIIXII. Asırlar, Bakü 2006.
MERÇİL, Erdoğan, “Emîr Savtegin”, Selçuklular-Makaleler, İstanbul 2011, s. 70-83.
________, “Ziyârîler”, DİA, İstanbul 2013, XXXXIV, s. 498-499.
________, “Ziyârîler”, İA, Eskişehir 1997, XIII, s. 622-624.
MES‘ÛD B. NÂMDÂR, Mecmuatu kısas ve resâil ve eş‘ar, facs. V. M. Beylis, Moskova 1970.
MİNORSKY, V., Studies in Caucasian History, I. New Light on the Shaddādids of Ganja, II. Shaddādids of Ani, III. Prehistory of Saladin, London 1953, 1953.
MKHİTAR ANETSİ, Matean Aşkharhavep Handisaranats, der. H.G. Margaryan, Erivan 1983.
MUEYNİYAN, Ali Asğer, “Tarih-i Te‘lif’i Kâbûsnâme”, Yağma, S. 159, Yy. 1340, s. 320-325.
MUHAMMED AVFÎ,, Lubâbü’l-elbâb, nşr. Said Nefisi, Tahran 1335.
MUHAMMED B. AHMED EL-MAKDİSÎ, Ahsenü’t-tekâsîm fî marifeti’l-ekâlîm, thk. De Goeje, Leiden 1906.
MUSTAFA, Şakir Mevsûatu düveli’l-alemi’l-İslâmî, Beyrut 1993, I.
MUTLAK, Celâl Halikî, “Esedî Tûsî (2)”, Edebiyât ve Zebânhâ, 53, y.y. 1357, s. 68-130.
MÜNECCİMBAŞI AHMED B. LUTFULLAH, Câmiü’d-düvel, Süleymaniye Kütüphanesi Nuruosmaniye Kolleksiyonu, nr. 3171.
NÂSIR-I HÜSREV, Sefernâme, çev. Abdülvehhap Tarzî, İstanbul 1994.
PATKANOVA, K. P., Bibliografiçesky Oçerk Armyanskoy İstoriçeskoy Literature, Petersburg 1879.
PLESSNER, M., “Keykâvus b. İskender”, İA, Eskişehir 1997, VI, s. 630- 631.
RYPKA, Jon, History of the Iranian Literature, Dordrecth 1956. SAFÂ, Zebîhullâh, İran Edebiyatı Tarihi, çev. Hasan Almaz, Ankara 2002, I.
SAMUEL ANETSİ, “Tables Chronologiques”, Collection d’Historiens Armeniens, Fransızca çev. M. Brosset, Petersburg, 1876.
SIBT İBNÜ’L-CEVZÎ, Mir’âtü’z-zamân fî târîhi’l-â‘yân thk. Kamil Selman el-Cuburî-Kays Kazım el-Cunabî, C. 13, Darü’l-Kutubü’l-İlmiyye, Beyrut 2013.
SÜMER, Faruk, “Saltuklular”, Selçuklu Araştırmaları Dergisi (Malazgirt Zaferi Özel Sayısı), III, Ankara 1971, s. 391-437.
ŞAFAK, Rızazâde, Târîh-i Edebiyat-ı İran: Bera-yı Debiristânha, Tahran 1324.
ŞEMSEDDİN EBÛ ABDULLAH MUHAMMED B. AHMED B. OSMAN B. KAYMAZ EZ-ZEHEBÎ, Siyeru a‘lamü’n-nübelâ, Kahire 2006, XV.
________, Tarihü’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-‘alâm, thk. Ömer Abdusselam et-Tedmurî, Beyrut 1993, XXXIII, XXV.
THOMSON, Robert W., “Medieval Chroniclers of Ani: Hovhannes, Samvel and Mkhitar”, Armenian Kars and Ani, ed. Richard G. Hovannisian, California 2011, s. 65-80.
TOPALOĞLU, Nuri, “İbn Mâkûlâ”, DİA, İstanbul 1999, XX, s. 168.
________, Selçuklu Devri Muhaddisleri, Ankara 1998.
TUĞLACI, Pars, Arpaçay ve Yöresi, İstanbul 1984.
UNSURÜ’L-MEÂLİ KEYKÂVUS B. İSKENDER, Kâbûsnâme, nşr. Said Nefisî, Tahran 1320.
VARDAN ARAVELTSİ, “Historical Complication of Vardan Arawelc‘i”, Dumbarton Oaks Papers, XXXXIII, İngilizce çev. Robert W. Thomson, Washington 1989; “Türk Fütuhatı Tarihi (889-1269)”, çev. Hrant D. Andreasyan, Tarih Semineri Dergisi, I/2, İstanbul 1937.
YAKUT EL-HAMEVÎ, Mu‘cemü’l-buldân, Daru Sadr, Beyrut 2007, II, V.