OSMANLI HEKİMLERİNİN TÜRKÇE TIP ESERLERİNDE VEBA HASTALIĞI VE TEDAVİSİ

Salgın hastalıkların en tehlikelilerinden biri olan veba salgını belli dönemlerde (Justinyanus vebası MÖ. 6. yy., Kara Ölüm 1348-52 gibi) milyonlarca insanın ölümüne sebep olmuştur. Bölgesel kalmayan bu salgın türü Çin, Mısır, Kırım, Anadolu, Avrupa gibi coğrafyalarda yayılmış ve kısa zaman içinde öngörülemez boyutlara ulaşmıştır. Osmanlı Devletinde ise, 16.yüzyılın ortalarından 19. yüzyıl başlarına kadar sık sık tekrarlanan veba salgınlarına rastlanmaktadır. Osmanlı’daki veba salgınları üzerine yapılan az sayıdaki çalışmalar çoğunlukla genel bir bakış açısıyla konuyu ele almışlardır. Bu çalışmada ise, salgınların yaşandıkları dönem ve etkiledikleri kitlelerin istatiksel sonuçları yerine ağırlıklı olarak 16. ve 17. yüzyıllardaki Osmanlı hekimlerinin salgına karşı tavır ve çare arayışları üzerinde durulacaktır. Hekimlerin hastalıklara karşı tedavi yöntemlerini içeren eserleri, dönemin ilaçları ve muhteviyatları üzerine yazdıkları eserler ve farklı dillerden yapılan çeviri kitaplar bu araştırmanın ana kaynaklarını oluşturacağından; hekimlerin cihanşümul bir tıp anlayışına sahip olup olmadıkları da bu çalışmayla bir nebze olsun ortaya çıkacaktır. Özellikle Kaysûnizade Nidâî ve Salih b. Nasrullah gibi saray hekimbaşılarının eserleri çalışmamızda başvurduğumuz Türkçe tıp eserleridir. Bunların yanında çalışmayı desteklemek ve elde edilen bilgileri mukayese edebilmek amacıyla Akşemseddin, Sabuncuoğlu Şerefeddin, Emir Çelebi, Hezarfen Hüseyin Efendi ve Ahmed bin Bâli gibi önemli hekim ve ulemanın tıp ilminde verdikleri eserler de gözden geçirilmiştir.

Plague Disease and Its Treatment in the Turkish Works of Ottoman Physicians

The plague, one of the most dangerous of epidemic diseases, caused millions of people to die at certain periods (e.g. Justinyanus plague, 6th century BC; Black Death, 1348-52 A.D.). This epidemic, which did not remain regional, spread in such geographies as China, Egypt, Crimea, Anatolia, Europe and it reached unpredictable dimensions soon. In the Ottoman Empire, repetitive plague epidemics were frequently seen from the middle of the 16th century to the beginning of the 19th century. A few studies on the outbreak of plague in the Ottoman Empire dealt mostly with the issue from general perspective. This study will focus on the attitudes and the Ottoman physicians’ acts to find remedies on epidemic in the 16th and 17th centuries instead of the statistical results of the epidemics and their effects on masses. The works of physicians including treatment methods against diseases, the works written on the medicines of the period and their contents, and translation books made from different languages will constitute the main sources of this research; so, whether or not the physicians have a universal medical understanding will also emerge with a little bit through this study. Especially the works of chief physicians as Kaysûnizade Nidâî and Salih b. Nasrullah are the Turkish medical works that were referred to in this study. Besides these works, in order to support the study and compare the obtained information, the works of important physicians and scholars as Akşemseddin, Sabuncuoğlu Şerefeddin, Emir Çelebi, Hezarfen Hüseyin Efendi and Ahmed bin Bâli in medical sciences were also examined.

PDF

___

Bekmezci, Emine Selcen: ‘Cerrahnâme’ Adlı Manzum Tıp Eserinde Ahlât-ı Erbaanın İşlenişi (Cerrahnâme’nin Bitki Yönünden İncelenmesi), (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Kırıkkale: Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2013.
Buhari, Sahih: Kitâbü’t-Tıb, Daru İbn-i Kesîr, Beyrut 2002.
Bulmuş, Birsen: “Osmanlı İmparatorluğu’nda Veba Kavramları Üzerine: Mistisizmden Sosyal Reforma”, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 19 (2013 Güz), s. 17-22.
Busbecq, Ogier Ghiselin de: Türk Mektupları, çev. Derin Türkömer, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2016.
Can, Aykut: Seyyîd Hasan, Sohbetnâme, (1071-1072/1660-1661), (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), I, İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 2015.
Celâlüddin Hızır (Hacı Paşa): Müntahab-ı Şifâ, haz. Zafer Önler, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1990.
Covel, John: Bir Papazın Osmanlı Günlüğü, çev. Nurten Özmelek, İstanbul: Dergâh Yayınları, 2011.
Demir, Ekrem: Hezârfen Hüseyin B. Caʻfer İstânköyî'nin “Lisânü'l-Etibbâ” Adlı Tıp Lügati Üzerinde Dil İncelemesi (İnceleme-Metin-Sözlük), (doktora tezi), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2011.
Doğan, Şaban: Terceme-i Akrabâdîn Sabuncuoğlu Şerefeddin (Giriş-İnceleme- Metin-Dizinler), (Yayımlanmamış Doktora Tezi), I, Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2009.
Ebu’r-Reyhan El-Beyrunî: Kitâbü’s-Saydana Fî’t-Tıp, çev. Esin Kahya, Ankara: T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2011.
Elbir, Zekiye Gül: “Salih b. Nasrullah El-Halebî, Gâyetü’l-útkân fî Tedbîr-i Bedeni’l-İnsân” (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Elazığ: Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2000.
Evliya Çelebi: Seyahatname, haz. Seyit Ali Kahraman vd., İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2011.
Gerlach, Stephan: Ein Tagebuch an die Ottomanische Pforte von Costantinopel, Gedruckt bei Heinrich Friesen, Frankfurt am Main 1674.
Güven, Meriç: Abdulvehhâb Bin Yusuf’un Müntahab-ı Fi’t-Tıbb’ı (Dil İncelemesi-Metin-Dizin), (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Denizli: Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2005.
Kara, M. Apertunga: “Hekimbaşı Abdülhak Molla ve Türk Tıbbının Batılılaşmasına Katkıları” (Yayımlanmamış Uzmanlık Tezi), İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi, 1999.
Kaysûnîzâde Nidâî Muhammed Çelebi El-Ankaravî, Menâfiu’n-Nâs, Milli Kütüphane, Nr. 06 Mil Yz A 576, H. 1071.
Kaysûnîzâde Nidâî, Rebîu’s-Selâme, Hacı Selim Ağa Kütüphanesi, Nr. 882/3, H. 1162.
Lubenau, Rainhold: Reinhold Lubeanu Seyahatnamesi, Osmanlı Ülkesinde 1587-1589, İstanbul: Kitap Yayınevi, 2012.
Murad, Sibel: Lügat-ı Müşkilât-ı Eczâ Derviş Siyâhî Lârendevî (Giriş-İnceleme- Metin-Dizinler), (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), I, Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2009.
Mustafa Koçi Bey: Koçi Bey Risalesi, haz. Seda Çakmakçıoğlu, İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2008.
Mustafa Naîmâ Efendi: Târih-i Nâ’îma, haz. Mehmet İpşirli, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2007.
Nev’izâde Atâî: Şakâik-i Nu’mâniye ve Zeyilleri (Hadaiku’l-Haklaik Fî Tekmileti’ş-Şakaik), haz. Abdülkadir Özcan, II, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1989.
Özcan, Hatice: Kaysûnîzâde Nedâî Muhammed Çelebi El-Ankaravî’nin Menâfiu’n-Nâs Adlı Eseri (Metin Dil Özellikleri Dizin), (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2007.
Pakalın, Mehmet Zeki: Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, III, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1983.
Panzac, Daniel: Osmanlı İmparatorluğu’nda Veba (1700-1850), çev. Serap Yılmaz, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2011.
Sabuncuoğlu Şeref ed-dîn b. Alî Amâsî, Terceme-i Akrabâdîn, Süleymaniye Kütüphanesi Fatih Kitaplığı, Nr. 3536, M. 1454.
Salih bin Nasrullah: Gâyetü’l-Beyan fî Tedbîr-i Bedeni’l-İnsân, http://katalog.ibb.gov.tr/kutuphane2/yazmalar/Bel_Yz_K1249.pdf, ET. 06.02.2016.
Salih, Aidin: Gerçek Tıp. Yitik Sevdanın İzinde, haz. Hatice Misge, İstanbul: Yitik Şifa Yayınları, 2016.
Schweigger, Salomon: Sultanlar Kentine Yolculuk, İstanbul: Kitap Yayınevi, 2014.
Sunar Nuşin: Ahmed bin Bâlî- Mecma'ü’l-Mücerrebâts (Giriş-Înceleme [Ses Bilgisi]-Metin-Dizin [1-115. Varaklar Arası] -Sözlük), (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), I, Bolu: Abant İzzet Baysal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2014.
Süveren, Kenan: “İbni Sina (980 - 1037)'nin Akrabâdîn Eseri ile Şerefeddin Sabuncuoğlu (1385 - 1468)'nun Akrabâdîn Eserinin Tıp ve Bilim Tarihi Açısından Karşılaştırılması” (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara: Gülhane Askeri Tıp Akademisi, 1991.
Şevki, Osman: Beşbuçuk Asırlık Türk Tabâbeti Tarihi, Sadeleştiren İlter Uzel, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1991.
Tabîb İbn-i Şerif: Yâdigâr-ı İbn-i Şerîf, haz. M. Yahya, Okutan; Doğan Koçer; Mecit Yıldız, İstanbul: Yerküre Yayınları, 2004.
Taşköprülüzde Ahmed Efendi: Risale-i Tâ’ûn ve Vebâ Tercümesi, Milli Kütüphâne, Kayıt Nr. 203/3.
Thévenot, Jean: Thévenot Seyahatnamesi, Stefanos Yerasimos (Ed.), çev. Ali Berktay, İstanbul: Kitap Yayınevi, 2009.
Uludağ, Osman Şevki: Osmanlılar Devrinde Türk Hekimliği, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2010.
Uysal, Feriştah Funda: ‘Mücerreb-nâme’ Edisyon Kritik İnceleme ve Dizini”, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Muğla: Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2010.
Ünver, Süheyl: Osmanlı Türklerinde Hekimlik ve Eczacılık Tarihi Hakkında, İstanbul: Hüsnütabiat Basımevi, 1952.
Varlık, Nükhet, “Tâun”, TDV İslam Ansiklopedisi, XL, (İstanbul 2011), s. 175- 177.
Varlık, Nükhet, Plague and Empire in The Early Modern Mediterranean World the Ottoman Experience, 1347-1600, Cambridge: Cambridge University Press, 2015. White, Sam: Osmanlı’da İsyan İklimi, çev. Nurettin Elhüseyni, İstanbul: Alfa Yayınevi, 2012.
Yavuz, Yasemin: Hekim Hayreddin’in Kitâb-ı Akrabâdîn’i, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2008.
Yılmaz, C.-Yılmaz, N.: “Osmanlı Hastane Yönetmelikleri: Vakfiyelerde Osmanlı Dârüşşifâları”, Osmanlılarda Sağlık I, İstanbul: Biyofarma, 2006, s. 41-63.
Zinkeisen, Johann Wilhelm, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, Erhan Afyoncu (Ed.), İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2011.