İSTANBUL BOĞAZI KALELERİ KEŞİF DEFTERLERİNE BİR ÖRNEK: 1796 TARİHLİ KEŞİF DEFTERİ

Osmanlı Devleti, XVIII. yüzyılın ikinci yarısında Rusya’ya karşı girdiği savaşları kaybederken, galip gelen Rusya sıcak denizlere ulaşma hedefine adım adım yaklaşmıştır. 1768-1774 savaşı sırasında Kırım’ı işgal eden Rusya Karadeniz’de askeri güç bulundurmuş, ayrıca Cebelitarık Boğazı’ndan Akdeniz’e geçerek Osmanlı donanmasını yakmıştır. Rusya’nın hem Karadeniz hem de Akdeniz’de hareket kabiliyeti kazanması Osmanlı başkentini Boğazlar üzerinden gelecek saldırılara açık hale getirmiştir. Yabancı devletlerin askeri gemilerinin Boğazlardan geçişine izin vermeyen Osmanlı Devleti, kendi güvenliğinin temini maksadıyla Boğazların tahkimine başlamıştır. Rus tehdidi esas olarak Karadeniz’den beklendiği için başkenti müdafaa için İstanbul Boğazı’nın askeri istihkâmlar, asker ve mühimmat bakımından tahkimi devlet için önemli bir mesele olmuştur. Boğazdaki mevcut kaleler güçlendirildiği gibi ihtiyaç duyulan noktalara yeni kale ve tabyalar yapılarak buralara top, mühimmat ve asker yerleştirilmiştir. Boğaz kalelerindeki inşaat faaliyetleri önceden kararlaştırılmış planlamalar çerçevesinde yapılmıştır. Diğer büyük kamu yapıları gibi kalelerdeki inşaat faaliyetleri devlet tarafından yürütülmüştür. Bu kalelerdeki inşaat işleri bizzat Hassa başmimarının sorumluluğuna verilmiştir. Mimarbaşı ile birlikte defterdar, Boğaz nazırı, Boğaz kalelerinin bina nazırı, bir mühendis ile her kale için tayin edilen bina emini ilk olarak inşaatın yapılacağı kalelerde keşif yapmışlardır. Keşif heyeti, her kalenin dizdar ve subaylarının huzurunda bina yapılacak alanı, inşa edilecek kısımları ve muhtemel masraflarını keşif defterine kaydetmişlerdir. Bu çalışmanın ana kaynağı Boğazdaki beş kalede yapılacak tamir ve yeniden inşa edilecek yapılar için 1796 yılında söz konusu kalelerde yapılan keşif sırasında mimarbaşı tarafından hazırlanan bir keşif defteridir. Konuyla ilgili literatürün yardımıyla Osmanlı Arşivinde bulunan söz konusu defter deşifre edilerek değerlendirilecektir. Böylece kalelerdeki inşaat ve onarım faaliyetlerine başlanmadan önce yapılan hazırlık, keşif, keşif heyeti, keşif defterlerinin tanzimi, yaklaşık masraf çıkarma ve inşaat planının uygulanması hakkında tespitler ortaya konacaktır.

An Example of the Survey Registers of the Bosphorus Fortresses: The Survey Register Dated 1796

While the Ottoman State was losing the battles against Russia in the second half of the 18th century, the victorious Russia step by step approached its goal of reaching the warm seas. Russia, which occupied Crimea during the war of 1768-1774, had a military force in the Black Sea, and also burned the Ottoman fleet by passing through the Strait of Gibraltar to the Mediterranean. Russia's gaining mobility in both the Black Sea and the Mediterranean made the Ottoman capital vulnerable to future attacks through the Straits. The Ottoman State, which did not allow the military ships of foreign states to sail through the Straits until Küçük Kaynarca Treaty, started the fortification of the Straits in order to ensure its own security. As well as the fact that the fortresses and fortifications in Dardanelles were strengthened, fortresses were reinforced with artillery and ammunition. Since the Russian threat was mainly expected from the Black Sea, the arbitration of the Bosphorus in terms of military fortifications, soldiers and ammunition has become an important issue for the Ottoman State in order to defend the capital. Construction activities in the Bosphorus castles were carried out within the framework of pre-decided plans. Like other large public buildings, the construction activities in the castles were carried out by the state. The construction works in these castles are under the responsibility of the chief architect of Hassa. Together with the chief architect, the treasurer, the Bosphorus minister, the building overseer of the Bosphorus castles, an engineer and the building trustee appointed for each castle first made explorations in the castles where the construction would take place. The expeditions recorded the area to be built, the parts to be built and their probable expenses in the exploration book in the presence of the commanders and officers of each castle. The main source of this study is an exploration book prepared by the chief architect during the exploration made in 1796 for the structures to be repaired and rebuilt in the five castles on the Bosphorus. With the help of the literature on the subject, the book in question in the Ottoman Archive will be deciphered and evaluated. Thus, determinations will be made about the preparation, exploration, exploration committee, the arrangement of the exploration logs, the approximate cost induction and the implementation of the construction plan before the construction and repair activities in the castles started.

PDF

___

BOA, Cevdet, Askeriye, C.AS. 761/32135, 1-5.
BOA, Hatt-ı Hümayun, HAT. 205/10763.
BOA, Hatt-ı Hümayun, HAT. 240/1346.
Ağaoğlu, M. (2018). Hassa mimarlar ocağı ve Sermimar Ebubekir Ağa’nın hayatı ile mimarbaşılığı döneminde İstanbul’da yapılan iki eser. Kesit Akademi Dergisi, 4/13, 227-242.
Ahterî Mustafa bin Şemseddin (1310). Ahterî-i Kebir (Cilt 2). Matbaa-i Amire.
Arseven, C.E. (1983). Sanat Ansiklopedisi (cilt 1-5). Milli Eğitim Bakanlığı yayınları.
Ayverdi, İ. (2011). Misalli Büyük Türkçe Sözlük (cilt 1-3). Kubbealtı yayınları.
Can, S. (2003). Mehmed Arif Ağa. Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA) içinde (1. Baskı. Cilt 28, s. 442-443). Türkiye Diyanet Vakfı.
Devellioğlu, F. (2009). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat. Aydın Kitabevi yayınları.
Dündar, A. (1999). Osmanlı mimarisinde hassa mimarları. Dinî Araştırmalar, 2 (5), 159-176.
Dündar, A. (2013). Osmanlı mimarisinde Mimar Ağalar ve Defterleri, F. Hitzel (Ed.), 14th International Congress of Turkish Art içinde (ss. 291-298). Collège de France.
Dündar, A. (2001). Osmanlılarda tamir süreci, çeşitleri ve bazı Selçuklu yapılarındaki uygulamalar. Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi-Bildiriler kitabı içinde (Cilt 1, ss. 269-280).
Erdenen, O. (1966). Osmanlı devri mimarları, yardımcıları ve teşkilatları. Mimarlık, 4 (27), 15-18.
Evliyâ Çelebi B. Derviş Mehemmed Zıllî. (2006). Evliya Çelebi Seyahatnamesi (I. Kitap). Robert Dankoff, Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı (Yay. hzl.). Yapı Kredi yayınları.
Eyüpgiller, K.K. & Yaşa, Y. (2019). İstanbul Boğazı Kale ve Tabyaları. Kitabevi yayınları.
Hergüner, M. (2004). Cumhuriyetimizin İlk Yıllarında Türk Boğazları ve Boğazlar Komisyonu Başkanı Vasıf (Temel) Paşa. Türk Deniz Araştırmaları Vakfı yayınları.
Hüseyin Remzi, (1306). İlaveli Müntehabât-ı Lugât-ı Osmaniyye.
Hüseyin Remzi, (1305). Lügat-i Remzi (Cilt 2). Matbaa-i Hüseyin Remzi.
Katipoğlu, C. (2007). Osmanlı İmparatorluğunda yapı pratiği içinde mimari çizimin yeri. Konya Ticaret Odası Yeni İpekyolu Dergisi, Özel Sayı-Aralık 2007, Konya Kitabı (Cilt 10). Haşim Karpuz, Osman Eravşar (Ed.). 447-452.
Kolay Aktuğ, İ. (2016). Osmanlı dönemi inşaat belgelerine göre anıtsal yapılarda örtü ve duvar sistemleri. 8. Ulusal Çatı ve Cephe Sempozyumu Bildirileri kitabı içinde (s. 1-9). Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi.
Memiş Eroğlu, Ş. (2019). Osmanlı Kudüs’üne ait H. 1195/ M. 1781 tarihli keşif defteri (değerlendirme ve transkripsiyon). Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 21 (3), 720-752.
Mozgfesky, (1935). Rus Karadeniz Filosu Tarihi, Kurtoğlu, F. (Toplayan), 337 Sayılı Deniz Mecmuası’nın ilavesi. Deniz Matbaası.
Nıcolle, D. (2019). Osmanlı Kaleleri 1300-1800. Şakul, K. (Çev.), İş Bankası yayınları.
Orgun, M.Z. (1938). Hassa mimarları. Arkitekt, 12 (96), 333-342.
Özbaşaran, M. (1992). Güney ve Güneydoğu Anadolu Kalkolitik Mimarisinde Tülintepe Yerleşmesinin Önemi. Yayımlanmamış doktora tezi. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Pakalın, M.Z. (1971). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü (Cilt 2), Milli Eğitim Bakanlığı yayınları.
Redhouse, S.J. (1999). Türkçe/Osmanlıca-İngilizce Redhouse Sözlüğü. Sev Matbaacılık yayınları.
Serin, M. (2016). Kıbrıs kalelerinin keşif defterleri ve kalelerin tamiri (Osmanlı dönemi). Osmanlı Döneminde Kıbrıs Uluslararası Sempozyumu- Bildiriler kitabı içinde (s. 452-483). Bağcılar Belediyesi yayınları.
Sertoğlu, M. (1986). Osmanlı Tarih Lûgati. Enderun Kitabevi yayınları.
Sözen, M. & Tanyeli, U. (1986). Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü. Remzi Kitabevi yayınları.
Şakul, K. (2016). Osmanlıların ilk maden kömürcülüğü girişimi: Yedikumlar Kömür Madeni Mukataası. Osmanlı Bilimi Araştırmaları, 28 819, 39-52.
Şemseddin Sami. (1986). Kâmûs-ı Türkî. Çağrı yayınları.
Tott, B.d. (2004). 18. Yüzyılda Türkler, Türkler ve Tatarlara Dair Hatıralar. Uzmen, M.R. (Ter.). Elips Kitap yayınları.
Turan, Ş. (1964). Osmanlı teşkilatında hassa mimarları. Tarih Araştırmaları Dergisi, 1 (1), 157-202. Türk Dil Kurumu. (2005). Türkçe Sözlük. Türk Dil Kurumu yayınları.
Uçarol, R. (1989). Yakınçağ Başlarında Osmanlı İmparatorluğu, Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, (Cilt XI). kitabı içinde (Redaktör Hakkı Dursun Yıldıx), (s. 203-354) Çağ yayınları.
Uzunçarşılı, İ.H. (1988). Osmanlı Tarihi (Cilt IV/I). Türk Tarih Kurumu yayınları.
Yılmaz, H.İ. & Dikmen, S.Ü. (2012). Osmanlı döneminde kullanılan yaklaşık maliyet tahmin yöntemi. NWSA-Engineering Sciences Academy, 7 (1), 73-83