12081

İRAN AHKÂM DEFTERİ’NE GÖRE OSMANLI-İRAN İLİŞKİLERİ(1823-1908)

Osmanlı-İran ilişkileri uzun soluklu mücadeleler ve merhaleler geçirmiştir. Bu mücadelenin temelinde İslam dünyasının liderliği meselesi vardır. Çaldıran Savaşı ile Osmanlılar tarafından elde edilen bu zafer, tarihi bir dönüm noktası olarak kabul edilmiş ve her iki taraf için de uzun ve yorucu bir mücadelenin başlangıcı olmuştur.1823 I. Erzurum Antlaşması sonrası ise Osmanlı ve İran, aralarındaki meseleyi devletlerarası hukuk bağlamında diplomatik yoldan çözümlemek istemişlerdir. İki devlet arasındaki meseleler genel olarak sınır kavgaları, kutsal mekânların ziyareti sırasında İranlı ziyaretçilere karşı gösterilecek muameleler, ticari ve umumi konularda İran tebaasının işlerini yürütecek konsolos vekilleri meseleleri olmuştur. Çalışmaya kaynaklık edecek olan defter tasnifi ise A.DVN.DVE.d044/2 gömlek numarası ile yapılmış olup 1823-1908 yılları arası İran Ahkâm Defteri olarak tanımlanmıştır. Ahkâm, hüküm kelimesinin çoğulu olup, Ahkâm Defteri, Divan-ı Hümâyûn'dan çıkan hükümlerin kayıt edildiği defterlere verilen genel isimdir. Bu defterler konularına göre Divan-ı Hümâyûn'da çeşitli kalemler tarafından tutulmuştur. Devletlerarası anlaşma, görüşme ve buna benzer konulara ait yazıların düzenlendiği defterler Amedi Kalemi tarafından tutulmuştur. Bu defterlerden biri de İran Ahkâm Defteri olup konular sekiz farklı başlık altında toplanmış olup 759 hüküm içermektedir. Defterde yer alan hükümlerüç anabaşlıkta yoğunlaşmıştır. Bunlar Mekke emirlerine gönderilen hükümler, suretlerinin Osmanlı yöneticilerine gönderildiği hükümler ve şehbender konsolos vekâletlerinin atanması ile ilgili hükümlerdir.Defterde okunan hükümler içinde rastlanılan ve sıklıkla dile getirilen en önemli husus ise İranlı hacı ve ziyaretçilerin Osmanlı memleketlerini ziyaretleri sırasında kendilerine gösterilmesi gereken muameleler hakkındadır ki yıllarca rekabet halindeki bu iki devletin antlaşmalarına dakonu olmuş olan bu hususlar farklı vesilelerle pek çok hükümde yer almaktadır.

PDF

___

I. ARŞİV BELGELERİ

Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA)

Düvel-i Ecnebiye Defteri (A.DVN.DVE. d), No: 044/2

I. KİTAPLAR VE MAKALELER

Akyıldız, A. ( 2003). Meclis-i Vala-yı Ahkâm-ı Adliye.İslam Ansiklopedisi, 250-251. TDVY, 28.

Akyıldız, A. (1993). Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilatında Reform. Eren yayıncılık.

Alkan, M.(2016). Osmanlı Devletinin “İslam Birliği” siyaseti: Ortadoğu’nun Osmanlılaşması. AkademikBakış,17-32.

Atalar, M. (1991). Osmanlı Devleti’nde Surre-i Hümayun ve Surre Alayları. DİBY.

Başbakanlık Osmanlı Arşiv Rehberi(2000).T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel MüdürlüğüOsmanlı Arşivi Daire başkanlığı.

Bozkurt, G. (1989). Alman-İngiliz Belgelerinin ve Siyasi Gelişmelerin Işığı Altında Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumu (1839-1914). TTK basımevi.

Bostancı, A. (1992). İslam Hukukunda Vatandaşlık.Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Temel İslam Bilimleri.

Çadırcı, M. (1991). Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapıları. TTK yayınları.

Daei, M. (2013).İran-Osmanlı Ticari İlişkileri (1900-1923). Berikan yayınevi.

Doğan, E. (2010). Kacarlar dönemi İran Hac seyahatnamelerinde Kerbela hadisesi ve Hz. Hüseyin'in kerbela yolu. Çeşitli Yönleriyle Kerbela (Tarih Bilimleri), I, 213-248.

Erüreten, M. (2001). Osmanlı Madalyaları veNişanları Belgelerle Tarihi. DMC.

Genç, M. (2000). Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi. Ötüken yayınları.

Güler, M. (2015). Hacılara Can Suyu Katrane Kalesi ve Birkesi. Yedikıta Dergisi, 12-15.

Hasani, A. (2003). İranlı Tarihçilere göre Osmanlı İran ilişkilerindeki krizin nedenleri (985/1049-1577-1639).

Tarihten Günümüze Türk-İran İlişkileri Sempozyumu, 15-17.

Koç, Ü. (2002). XVI. yüzyılda Osmanlı Devleti’nde çavuşluk teşkilatı. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 395-420.

Kurtuluş, R. (2010). 1906-1911 İran Meşrutiyet Hareketinde Osmanlı Etkisi. Yayınlanmamışdoktora tezi, Marmara Üniversitesi.

Özbilgen, E. (2003). Bütün Yönleriyle Osmanlı Adab-ı Osmaniyye. İz yayıncılık.

Öztuna, Y. (1994a). Büyük Osmanlı Tarihi. Ötüken Neşriyat,7.

Öztuna, Y. (1994b). Büyük Osmanlı Tarihi. Ötüken Neşriyat,10.

Sarıkçıoğlu, M. (2013). Osmanlı–İran Hudut Sorunları (1847-1913). TTKYayınlarıSoofizadeh, A. (2013). I. ve II. Erzurum Antlaşmalarının siyasi açıdan değerlendirilmesi.Tarih Araştırmaları Dergisi, 183-194.

Şabani, R. (2003). Efşariye ve Zendiye döneminde (H.1135-1210/M. 1723-1796) İran Osmanlı ilişkileri. Geçmişten Günümüze Türk-İran İlişkileri Sempozyumu 16-17 Aralık 2002 Konya, 79-86, TTK basımevi.

Türkmen, Z. (2006). Müşir. İslam Ansiklopedisi, 437-439.

TDVYUzunçarşılı, İ.H. (2013). Mekke-i Mükerreme Emirleri. TTK yayınları.

Uzunçarşılı, İ.H. (1988). Osmanlı Devleti’nin Saray Teşkilatı. TTK yayınları.

II.İNTERNET

https://islamansiklopedisi.org.tr/kazimeyn,Erişim tariih: 30.07.2020

https://islamansiklopedisi.org.tr/kerbela,Erişim tariih:

30.07.2020https://islamansiklopedisi.org.tr/necef,Erişim tariih:

30.07.2020https://islamansiklopedisi.org.tr/samerra,Erişim tariih:30.07.2020