BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI’NIN BAŞLANGICINDAN RUS İŞGALİNE; BAYBURT VE ÇEVRESİNDE SALGIN HASTALIKLAR

Salgın hastalıklar, tarihin eski zamanlarından itibaren birçok insanın hayatını kaybetmesine yol açmasının yanında toplumları ve devletleri derinden etkileyen ciddi bir sorundur. Osmanlı Devleti de aynı sorunla uzun süre mücadele etti. Bu mücadelenin en çetin yaşandığı dönemlerden biri de Birinci Dünya Savaşı yıllarıydı. Savaşın getirdiği her türlü olumsuzluğun yanında Kafkas Cephesi'nde, özellikle coğrafya ve mevsim şartları, salgınlarla mücadeleyi daha da zor hale getirmekteydi. Bu cephenin önemli noktalarından biri olan Bayburt ve çevresinde başta tifüs olmak üzere humma-yı racia, kolera, tifo gibi hastalıklar askerleri ve sivilleri derinden etkiledi. Savaş öncesinde bölgede kolera yaygınken savaş yıllarında tifüs oldukça fazla insan kaybına sebep oldu. Cephedeki askerler bir taraftan düşman ordularıyla savaşırken diğer taraftan da hastalıkla mücadele etmeye çalıştı. Bu çalışmada, Birinci Dünya Savaşı'nın başlangıcından Bayburt'un Ruslar tarafından işgal edildiği 1916 yılının ortalarına kadarki süreçte Bayburt ve çevresinde ortaya çıkan salgın hastalıklar ve bu hastalıkların askerî ve toplumsal etkileri ele alınmaktadır

From The Beginning Of The World War I To The Russian Invasion: Epidemics In And Around Bayburt

struggled with this serious issue for a long time. One of the periods in which this problem appeared as one of the most difficult ones is the years of the World War I. Beside every negative incident, especially geographical and seasonal conditions in the Caucasian front made it more difficult to tackle with the epidemics. Diseases such as typhus, relapsfever, cholera and typhoid deeply affected soldiers and the civil society in and around Bayburt which is one of the crucial points of that front. While cholera was highly seen in the region before the war, typhus caused many people’s death during the years of the war. On the one hand soldiers in the front were fighting against the enemy, on the other hand they tried to struggle with the disease. In this study, the epidemics appeared in and around Bayburt and the military and social influences of these epidemics have been touched upon starting from the early years of the World War I until the mid-1916 when Bayburt was invaded by the Russians.

PDF

___

Sadaret Mektubî Mühimme Kalemi Evrakı (A.MKT.MHM.): 569/21, 209/34.
Bab-ı Âlî Evrak Odası Evrakı (BEO): 107/7967, 109/8164, 30/2227, 64/4782, 64/4783, 71/5251, 72/5373, 99/7379.
Dahiliye Nezareti Hukuk Müşavirliği Evrakı (DH.HMŞ.): 22/67.
Dahiliye Nezareti İdare-İ Umumiye Evrakı (DH.İ.UM.): 89-1/1-22, (DH.İ.UM.EK.): 6/42.
Dahiliye Nezareti İdare Evrakı (DH.İD.): 51/16.
Dahiliye Nezareti Mektubî Kalemi (DH.MKT.): 1191/2, 1358/124, 1367/47, 1510/3, 1594/41, 1967/81, 1997/39, 260/48, 425/27, 593/45, 638/38.
Dahiliye Nezareti Muhaberât-ı Umumiye İdaresi Evrakı (DH.MUİ.): 104-2/26.
Dahiliye Nezareti Şifre Evrakı (DH.ŞFR.): 459/3, 460/101, 460/51, 460/57, 460/63, 460/91, 461/21, 461/3, 461/56, 461/57, 462/43, 462/9, 499/23, 50/35, 500/18, 500/7.
İrâde Meclis-i Mahsus (İ.MMS.): 84/3653.
Meclis-i Vükela Mazbataları (MV.): 11/97.
Yıldız Sadaret Hususî Maruzât Evrakı (Y.A.HUS.): 267/5.
Yıldız Perakende Evrakı Sadaret Maruzâtı (Y.PRK.A.): 8/4.
Yıldız Perakende Evrakı Sıhhiye Nezareti Maruzâtı (Y.PRK.SH.): 3/72.
Yıldız Perakende Evrakı Umumî (Y.PRK.UM.): 30/40.
2-Araştırma ve İnceleme Eserler Aksu, Lütfi, Lekeli Humma (Tifüs), Ulusal Matbaa, Ankara 1943.
Aktaş, Esat, Erzurum ve Trabzon Vilayetlerinde Salgın Hastalıklar (1838-1914), (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum 2015.
Akyıldız, Ali, Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilatında Reform (1836-1856), Eren Yayınları, İstanbul 1993.
Allen, W. E. D.-Paul Muratoff, 1828-1921 Türk Kafkas Sınırlarındaki Harplerin Tarihi, Genelkurmay Başkanlığı Yayınları, Ankara 1966.
Armaoğlu, Fahir, 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi 1914-1995, Alkım Yayınları, 2005.
Atabek, Emine Melek, 1851’de Paris’te Toplanan I. Milletlerarası Sağlık Konferansı ve Türkler, İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Yayınları, İstanbul 1974.
Ayar, Mesut, Osmanlı Devletinde Kolera-İstanbul Örneği (1892-1895), Kitabevi Yayınları, İstanbul 2007.
Aziz Samih, Büyük Harpte Kafkas Cephesi Hatıraları Zivinden Peteriçe, Büyük Erkan-ı Harbiye Matbaası, Ankara 1934.
Beşikçi, Mehmet, “Son Dönem Osmanlı Harp Tarihi ve ‘Topyekûn Savaş’ Kavramı”, Toplumsal Tarih, S. 198, Haziran 2010.
Birinci Dünya Harbi’nde Türk Harbi Kafkas Cephesi, 3 ncü Ordu Harekatı, C. II, Birinci Kitap, Genelkurmay Basımevi, Ankara 1993.
Birinci Dünya Savaşı’nda Doğu Cephesi’nde Sağlık Hizmetleri, Yay. Haz. Özlem Demireğen, Alev Keskin, Fatma İlhan, ATASE Yayınları, Ankara 2011.
Çakmak, Fevzi, Büyük Harp’te Şark Cephesi Harekâtı, Şark Vilayetlerimizde Kafkasya’da İran’da, Yay. Haz. Ahmet Tetik, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2011.
Dağlar Macar, Oya, Balkan Savaşları’nda Salgın Hastalıklar ve Sağlık Hizmetleri, Libra Yayınları, İstanbul 2010.
Dalyan, Murat Gökhan, “19. Yüzyılda Osmanlı-İran Sınır Bölgelerinde Misyoner Doktorlar ve Tedavileri”, Ayşegül Demirhan Erdemir ve diğerleri (Ed.), I. Uluslararası Türk Tıp Tarihi Kongresi 10. Ulusal Türk Tıp Tarihi Kongresi Bildiri Kitabı, 20-24 Mayıs 2008, C. II.
Doğan, Ayhan, Kop (Bayburt) Savunması, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya 1992.
Doktor Şerif Bey, Erzurum Vilayeti Sıhhi ve İctimai Coğrafyası, Haz. Murat Küçükuğurlu, Serander Yayınları, Trabzon 2011.
Eldem, Vedat, Harp ve Mütareke Yıllarında Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomisi, TTK. Yayınları, Ankara 1994.
Ericson, Edward J., Size Ölmeyi Emrediyorum!: Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı Ordusu, Kitap Yayınları, İstanbul 2003.
Eti, Ali Rıza, Bir Onbaşının Doğu Cephesi Günlüğü 1914-1915, Haz. Gönül Eti, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2016.
Gökçe, Tevfik İsmail, “Erzurum Anılarımdan Çizgiler”, Çeşitli Yönleriyle Erzurum ve Çevresi, Haz. Nusret Karasu-Nihat Özyardımcı, (Ulusal Verem Savaşı Derneği XXI. Kongresi 27-30 Haziran 1968), Erzurum. Guze, “Büyük Harpte Kafkas Cephesindeki Muharebeler”, Çev.
Kaymakam Hakkı, Askeri Mecmua, No: 79, Askeri Matbaa, İstanbul 1931.
Gülboy, Burak, Birinci Dünya Savaşı Tarihi, Altın Kitaplar Yayınları, İstanbul 2004.
Karatepe, Mustafa, I. Dünya Savaşında Kafkas Cephesinde Tifüsle Mücadele, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, İstanbul 1999.
Kuntman, Mehmet Derviş, Bir Doktorun Harp ve Memleket Anıları, Der. Metin Özata, ATASE Yayınları, Ankara 2010.
Nazım Şakir, “Birinci Cihan Harbinde Erzurum ve Sağlık Organizasyonu Anıları”, Çeşitli Yönleriyle Erzurum ve Çevresi, Haz. Nusret Karasu-Nihat Özyardımcı, (Ulusal Verem Savaşı Derneği XXI. Kongresi 27- 30 Haziran 1968), Erzurum.
Nizamoğlu, Yüksel, Vehip Paşa Kahramanlıktan Sürgüne, Yitik Hazine Yayınları, İzmir 2013.
Öncü, Ali Servet, 1908-1923 Yılları Arasında Erzurum Vilâyeti’nin İdari ve Sosyo-Ekonomik Durumu, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, Erzurum 2006.
Özbay, Kemal, Türk Asker Hekimliği Tarihi ve Asker Hastaneleri, C. 1, Yörük Basımevi, İstanbul 1976.
Özdemir, Hikmet, Salgın Hastalıklardan Ölümler 1914-1918, TTK. Yayınları, Ankara 2010.
Özger, Yunus, XIX. Yüzyıl’da Bayburt, IQ. Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 2008.
Özkan, İbrahim, Deli Halid Paşa Unutulan Yıllar, Unutturulan Kahraman, Ötüken Yayınları, İstanbul 2016.
Panzac, Daniel, Osmanlı İmparatorluğunda Veba 1700-1850, Çev. Serap Yılmaz, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2011.
Ryan, Charles S., Kızılay Emri Altında Plevne ve Erzurum’da 1877- 1878 Türk-Rus Harbi, Çev. Ali Rıza Seyfioğlu, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1962.
Sağlam, Tevfik, Büyük Harpte 3. Orduda Sıhhî Hizmet, Askeri Matbaa, İstanbul 1941.
Sarıyıldız, Gülden, Hicaz Karantina Teşkilatı (1865-1914), TTK. Yayınları, Ankara 1996.
Sarıyıldız, Gülden, Karantina Teşkilatının Kuruluşu ve Faaliyetleri (1838-1876), (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 1986
Shaw, Stanford J., Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı İmparatorluğu, Savaşa Giriş, Çev. Beyza Sümer Aydaş, TTK. Yayınları, Ankara 2014.
Tonguç, Faik, Birinci Dünya Savaşı’nda Bir Yedeksubayın Anıları, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2015.
Uçar, Muharrem, Birinci Dünya Savaşında Türk Ordularındaki Sağlık Hizmetlerinin Arşiv Belgeleri Işığında Değerlendirilmesi, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Ankara 2010.
Uçarol, Rifat, Siyasi Tarih 1789-2001, Der Yayınları, İstanbul 2008.
Yaşar, Hakan, “Birinci Dünya Savaşı Yıllarında Osmanlı Devleti’nin Firari Askerler Sorununa Dair Genel Bir Değerlendirme”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, C. XVI, S. 32, Bahar 2016.
Yıldırım, Nuran, “Tersane-i Amire Fabrikalarında Tebhir Makinesi/Etüv Üretimi ve Kullanımı”, Der. Süleyman Faruk Göncüoğlu, Dünü ve Bugünü İle Haliç Sempozyumu Bildirileri, 22-23 Mayıs 2003, (421- 429), Kadir Has Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2004, 421-422.