Melikşah’ın adı bilinen üç eşinden biri olan Zübeyde Hâtun, Melikşah’dan sonra tahta çıkan onun en büyük oğlu ve veliahtı Berkyaruk’un annesidir. Cevher Hâtun adında bir de kızı vardır. O aynı zamanda Selçuklu hanedan ailesindendir. Çağrı Bey’in oğlu Yâkûtî’nin kızı ve Azerbaycan Emîri İsmail b. Yâkûtî’nin kız kardeşidir. Zübeyde Hâtun her ne kadar oğlu Mahmud’un saltanatını temin için büyük bir hırs ve azimle mücadele vermiş Karahanlı soylu Terken Hâtun kadar bilinmese de esasen Melikşah’ın ölümünden sonra başlayan saltanat mücadelelerinde adı sıklıkla oğlu Berkyaruk ile birlikte anılmaktadır. Özellikle Terken Hâtun’un ölümü ve Berkyaruk’un saltanat mücadelesinden başarı ile çıkmasından sonra gücü ve etkinliği artan, oğlu üzerinde etkili ve devlet yönetiminde söz sahibi olan Zübeyde Hâtun’un, Melikşah’ın diğer eşleri gibi kendisine bağlı hazinesi, divanı ve veziri vardır. Oğlu Berkyaruk tarafından son derece sevilen hâtunun devlet yönetimindeki varlığı ve oğlu üzerindeki etkisinden özellikle Berkyaruk’un veziri Müeyyidülmülk b. Nizâmülmülk ve bazı devlet adamları rahatsız olmuştur ki nihayetinde vezir ile Zübeyde Hâtun karşı karşıya gelmişler, bu düşmanlıktan iki taraf da zarar görmüştür. Zübeyde Hâtun, üvey oğlu Muhammed Tapar’ın isyan etmesi ve Rey şehrini ele geçirmesi sonrası, Berkyaruk’dan sonra Muhammed Tapar’a vezir olan baş düşmanı eski vezir Müeyyidülmülk tarafından boğdurulmuştur. Berkyaruk, annesini boğdurtan Müeyyidülmülk’ün bir süre sonra esir düşmesi ve huzuruna getirilmesi üzerine onu kendi elleriyle öldürmüştür. Zübeyde Hâtun’un kaynaklarda kayıtlı hayat hikâyesi, oğlu Berkyaruk’un saltanat mücadelesi ile iç içe geçmiş durumdadır. Bu çalışmada Zübeyde Hâtun ile ilgili söz konusu bilgiler ele alınarak değerlendirilmiştir.

One of the three well-known wives of Melikshah, Zubeyde Hatun was the mother of Berkyaruk, Melikshah’s eldest son and successor. She also had a daughter named Cevher Hatun and was a member of Seljuk dynasty. She is the daughter of Yakuti, Chaghri Beg’s son, as well as the sister of Ismail B Yakuti, the Emir of Azerbaijan. Although Zubeyde Hatun is not as famous as Terken Hatun who demonstrated great ambition and effort to secure her son Mahmood’s succession to the throne, she was in some ways engaged in her son Berkyaruk’s struggle for the throne after Melikshah’s death. Especially after Terken Hatun’s death and her own son Berkyaruk’s ascension to the throne, Zubeyde Hatun had her influence felt both on her son and the state, and she had her own treasury, dewan, and vizier as the other wives of Melikshah’s. Her son Sultan Berkyaruk was devoted to her, which enabled Zubeyde Hatun to extend a great influence on state affairs. However, Berkyaruk’s vizier Mueyyidulmulk b. Nizamulmulk and some statesmen who stood up against her, which hurt both parties. Her stepson Muhammad Tapar started a revolt and invaded the city of Rey. Zubeyde Hatun was choked to death by her opposing ex-vizier Mueyyidulmulk who became the vizier to Muhammad Tapar after Berkyaruk. Upon capturing Mueyyidulmulk, Berkyaruk killed his ex-vizier himself. Zubeyde Hatun’s documented life coincides in many occasions with her son Berkyaruk’s struggle for sovereignty. This study evaluates the information on Zubeyde Hatun in the sources.