Eski Yakındoğu’da Göz Sembolizmi ve Düalizm: Mezopotamya, Mısır ve İsrail

Antik Yakındoğu’da ‘göz’ kavramı canlıların görmesini sağlayan bir organ olmanın ötesinde çok farklı anlamlar ifade etmektedir. İyi ve kötü, ilahi ve şeytani, koruyucu ve yıkıcı gibi düalist güçlere sahip olduğuna inanılan göz, antik çağ insanının yaşamını şekillendiren dini hayatında oldukça önemli sembolik rollere sahip olmuştur. Göze yüklenen çift yönlü bu özellikler onu, o dönem insanının inançlarını yansıtan yazılı metin, heykel, ikonografi, kutsal obje, koruyucu muska ve dua gibi dini anlam içeren tüm eserlerde bir şekilde yer almasına neden olmuştur. Bilim ve teknoloji bilgisinden büyük ölçüde uzak olan bu toplumlar, her karşılaştıkları olağanüstü duruma sembolik bir anlam yükleme eğiliminde olmuşlardır ve dolayısıyla yaşam biçimlerini inançları doğrultusunda yönetmiş ve yönlendirmişlerdir. Bu toplumların yarattıkları ve anlam yükledikleri gözün sembolik çağrışımlarına bazı günümüz toplumlarında dahi inanılmaktadır. Gözün belirli güçlere sahip olduğuna duyulan inancın kökeni, Antik Mezopotamya, Mısır ve komşu bölgelerden İsrail’e kadar uzanmaktadır.

Anahtar Kelimeler:

Düalizm, Göz Sembolizmi, Kem Göz, İlahi Göz, Antik Yakındoğu

Eye Symbolism and Dualism in the Ancient Near East: Mesopotamia, Egypt and Israel

The concept of the ‘eye’ denotes much more in the ancient Near East than an organ that enabling sight in living creatures. The origin of the belief that the eye possesses certain powers originates from ancient Mesopotamia, Egypt, and regions neighboring Israel. The eye discharged key symbolic roles and was attributed dualist qualities in the spiritual existence of the ancient people: eyes could be good or evil, divine and or devilish, protective or destructive. The duplexity of features attached to the eye caused it to appear in nearly all significant religious works reflecting the beliefs of the people of that period including written texts, sculptures, iconography, sacred objects, amulets, and prayers. These early societies generally lacked scientific and technological knowledge and tended to accord symbolic meaning to all extraordinary phenomena they encountered. Their lives and beliefs were thus steered by their beliefs. The symbolic connotations devised for the eye, which these societies created and attached to. It persist in some present-day societies.

Keywords:

Dualism, Eye Symbolism, Evil Eye, Divine Eye, Ancient Near East,

PDF

___

Akalın, K.H., “Yahve ve Kenan Tanrıları” Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: XIV, Sayı 1, 2012, s. 85-103. Alter, R., Genesis: Translation and Commentary, W. W. Norton, New York, 1996.
Aydın, F., "Bir Sessizliğin ya da Yhvh’nin Tarihi (YHVH’nin Telaffuz Edilmeme Olgusu Uzerine Bir Araştırma)”, Usul, Sayı 2, 2004, s. 103 - 128.
Bianchi, U., Dualism, (ed.) Eliade, M. The Encyclopedia of Religion, 4: 506-512. Macmillan Publishing Company, New York 1987.
Black J.- Green, A., Mezopotamya Mitolojisi Sözlüğü. Tanrılar İritler Semboller, Köprü Kitapları. İstanbul 2017.
Borghouts, J. F., “The Evil Eye of Apopis”, The Journal of Egyptian Archaeology, Volume 59, 1973, s. 114-150.
Bottero, J., Kramer, S. N., Mezopotamya Mitolojisi, çev. Alp Tümertekin, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2017.
Budge, W., From Fetish to God in Ancient Egypt, Oxford University Press, London 1934.
Budge, W., Amulets and Superstitions, with 22 plates and 300 Text Illustrations, New York 1978.
Budge, W., Antik Mısır Edebiyatı, Atlantis Yayınevi, İzmir 2016. Budge, W., Antik Mısır’da Ölüm Sonrası Yaşam ve Tanrılar çev. Şebnem Duran,, Lilith Yayıncılık, İzmir 2018.
Crook, Z., The Ancient Mediterranean Social World: A Sourcebook, Eerdmans Publishing Company, Grand Rapids 2016.
Demirci, K., Eski Mezopotamya Dinlerine Giriş Tanrılar, Ritüel, Tapınak. Ayışığı Kitapları, İstanbul 2013.
Dilek, Y., Eski Mezopotamya Dini Ritüelleri ve Kullanılan Objeler, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul 2019.
Durie, L. Dualism in Jewish Apocalyptic and Persian Religion, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Stellenbosh University, Afrika 2012.
Durkheim, E,. Dini Hayatın İlkel Biçimleri, Ataç Yayınları, İstanbul 2005.
Eliade M., Babil Simyası ve Kozmolojisi, Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2002.
Eliade, M., Dinler Tarihine Giriş, Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2014.
Elliott, J. H., Beware the Evil Eye the Evil Eye in the Bible and the Ancient World, Vol 1: Introduction, Mesopotamia and Egypt, Wipf and Stock Publishers, Oregon 2015.
Elliott, J. H., Beware the Evil Eye the Evil Eye in the Bible and the Ancient World, Vol 3: The Bible and Related Sources, Wipf and Stock Publishers, Oregon 2016.
Elworthy, F. T., The Evil Eye an Account of This Ancient Widespread Supersitition, Murray, London 1895. Evans M. J., The Middle Assyrian Period,, Beyond Babylon: Art, Trade and Diplomacy in the Second Millenium B.C. (Ed) Joan, Aruz, Kim Benzel, Jean M. Evans. The Metropolitan Museum of Art, New york Yale Univerity Press, New Haven and London 2008.
Fohrer, G., History of Israelite Religion. S.P.C.K, London 1973.
Ford J. N, “Ninety-Nine by the Evil eye and One from Natural Causes”, KTU2 1.96 in its Near Eastern Context. Ugarit- Forschungen, Sayı 30, 1998, s. 201-278.
Frankfort, H., Ancient Egyptian Religion, Columbia University Press, New York 1948.
Frankfort, H., Kingship and the Gods, The University of Chicago Press, Chicago 1978.
Frazer, J.G., The Golden Bough: A Study of Magic and Religion, Vol. 1. Second Edition, Macmillan and Co., Ltd, London 1900.
Gershman, B., “The economic origins of the evil eye belief”, Journal of Economic Behaviour and Organization, Sayı 110, https://doi.org/10.1016/j.jebo 12.002. 2015, s. 119–144.
Ginzburg, L., The Legends of the Jews, The Jewish Publication Society of America, Philadelphia, 1913.
Goff, B. L., Symbols of Prehistoric Mesopotamia, Yale University Press, New Haven and London 1963.
Heidel, A, Enüma Eliş Babil Yaratılış Destanı, Ayraç Yayınevi, Ankara 2000.
Hornung, E., Kadim Mısır Ötedünya Kitapları, çev. Zehra Aksu Yılmazer, Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2006.
Irigaray,C., “The Eye of Horus: An Initiation into Pharaonic Wisdom”, https://www.academia.edu/33249747/The_Eye_of_Horus_An_Initiation_into_Pharaonic_Wisdom_Parts_I-III, 2017, s. 1-20.
Işık, H., “Kitab-ı Mukaddes ve Kur’an’a Göre Şeytan”, Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi [BOZİFDER], Sayı 13, 2018, s. 35-74.
Jacobsen T., Karanlığın Hazineleri, Paris Yayınları, İstanbul 2017.
Kotze, Z., “A Case of the Evil Eye in Genesis 16:4-5: A Social-Scientific Serspective”, HTS Teologiese Studies/ Theological Studies 73 (3), s. 1-6. Kramer, S. N., Sumer Mitolojisi, Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2001.
Limmer A. S., The Social Functions and Ritual Significance of Jewelry in the Iron age II Southern Levant, Yayınlanmamış Doktora Tezi, The University of Arizona, Arizona 2007.
Lurker, M., The Gods and Symbols of Ancient Egypt, Thames and Hudson, London 1980.
Otto, R., Kutsal’a Dair, Altıkırkbeş Yayınları, İstanbul 2014.
Petazzoni, R., The All-Knowing God, Methuen&Co. Ltd., London 1956.
Pinch, G., Magic in Ancient Egypt, Austin: University of Texas Press, Austin 1994.
Pinch, G., Mısır Mitolojisi, çev. Ekin Duru, Say Yayınları, İstanbul 2019.
Seawright, H. L., The symbolism of the eye in Mesopotamia and Israel, Yayınlanmamaış Yüksek Lisans Tezi, Laurier University, Ontario 1988. Tevrat, Dorlion Yayınları, Ankara 2018.
Thomsen, M. Louise. “The Evil Eye in Mesopotamia”, Journal of Near Eastern Studies, Vol. 51, No. 1, The University of Chicago Press, 1992, s. 19-32.
Ulmer, R., The Evil Eye in the Bible and in Rabbinic Literature, Ktav Publishing, Hoboken, NJ, 1994.
Ulmer, R., “The Divine Eye in Ancient Egypt and in the Midrashic Interpretation of Formative Judaism”, Journal of Religion & Society, Volume 5, ISSN 1522-5658, 2003, s. 1-17.
Wasserman, N., “Seeing Eye to Eye: Concerning Two Incantations Against Lamashtu’s Evil Eye”, Nouvelles Assyriologiques Bréves et Utilitaires, 1995, s. 61-70.
Watterson, B., The Gods of Ancient Egypt, Batsford Ltd, London 1984.
Wilkinson, R. H., Eski Mısır’ın Bütün Tanrı ve Tanrıçaları, çev. Ahmet Fethi Yıldırım Alfa Mitoloji Yayınları, İstanbul 2016.