XVII. Yüzyıla Ait İstanbul Mahkeme Kayıtları Işığında ‘Avarız Vakıfları’

Osmanlı İmparatorluğu nezdinde mahkeme defterleri sadece hukuk târihi bakımından değil, devletin sosyal, siyasî, iktisadî ve kültürel târihi bakımından da son derece önemli birer bilgi kaynağı hükmündedirler. İstanbul denilince dört bölge klasik tabiriyle İstanbul (sur içi İstanbul’u) ve bilâd-i selâse (Üsküdar, Galata, Eyüp) söz konusu olmaktadır. Bu çalışma İstanbul mahkeme tutanaklarının 1618-1697 yılları arasındaki dönemde kurulan mahalle avarız vakıfları ve bu vakıfların işleyişi, ayrıca bu gaye ile vakfedilen para ve gayrimenkuller ile bu vakıflardan borç para alanların kimler olduğuna ilişkin konuyu kapsamaktadır. Bunun yanında ahalinin maddi sıkıntılarını gidermede de aynı sosyal dayanışmayı yürütmekteydiler. Osmanlı Devleti’nde olağanüstü hallerde özellikle de savaş zamanlarında sefer için gereken masrafları karşılamak için padişahın emriyle halktan alınan her türlü hizmet, eşya ve paraya Avârız veya avârız-ı divanîye ismi verilmiştir. Bu örfi vergiler (tekâlîf-i örfiyye), başlangıçta nadiren ve çok cüzi miktarlarda toplanırken giderek ihtiyaçların artması ve devlet hazinesinin bunları karşılayamaz hâle gelmesi üzerine daha sık aralıklarla ve artan miktarlarda toplanmaya başlanmıştır. Nitekim bu vergileri ödemekte güçlük çeken fakir halka akar veya para olarak tahsis edilen vakıflar tarafından yardım edilmiştir. Bu vakıflar da yine aynı yerleşim birimi eşrafından maddi gücü yerinde olanlar aracılığıyla gerçekleştirilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

istanbul, avarız, vakıf, para vakfı, mahkeme defteri

PDF

___

İstanbul Mahkeme Defterleri (İŞS), nr. 3, 10,12, 18, 20, 22 numaralı defterler
AKGÜNDÜZ, Ahmet, Osmanlı Tatbikatında Vakıf Müessesesi, OSAV Yayınları, İstanbul, 1996.
ARIKBOĞA, Erbay, “Fatih Dönemi’nde İstanbul’da İmar Faaliyetleri”, Şehir ve Medeniyet(haz. Şevket Kamil Akar), Klasik Yayınları, İstanbul,2004, ss.273-282.
BARKAN, Ömer Lütfi, “Avarız”, İA, C.11,İstanbul, ss.13-19.
BAYARTAN, Mehmet , “ Osmanlı Şehrinde Bir İdarî Birimi Mahalle”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, Coğrafya Bölümü, Coğrafya Dergisi,ss.93-107,İstanbul 2005.
ÇİZAKÇA, Murat , Risk Sermayesi Özel Finans Kurumları ve Para Vakıfları, İslami İlimler Araştırma Vakfı Yayını, Tartışmalı ilmi Toplantılar Dizisi, İlmi Neşriyat, İstanbul,1993.
DÖNDÜREN, Hamdi, İslam Hukukuna Göre Günümüzde Vakıf Meseleleri, İstanbul, 1998.
ERGENÇ, Özer, “Osmanlı Şehirlerindeki Mahallenin İşlev ve Nitelikleri”,Osmanlı Araştırmaları C.IV, 1984, ss.65-76.
ERGİN, Osman Nuri, Türkiye’de Şehirciliğin Tarihî İnkişafı, Eminönü Halkevi Dil, Tarih ve Edebiyat Şubesi Neşriyatı,İstanbul,1936,ss.27-108.
GENÇ, Mehmet, Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Ekonomi, Ötüken Yayınları, İstanbul,2000.
GÖYÜNÇ, Nejat , “Hane Deyimi Hakkında”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, S.32, İstanbul, 1979, s.331-348.
GÜNAY, Hacı Mehmed Günay, “Vakıf”, DİA, C.42, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, 2012,ss.479-486.
İPŞİRLİ, Mehmet, “Avarız Vakfı” DİA,C.4 Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1991,İstanbul,ss.109-112.
KAFESOĞLU, İbrahim, Türk Milli Kültürü, Boğaziçi Yayınları,İstanbul, 1989.
KARAGÖZ, Mehmet, “Osmanlı’da Şehir ve Şehirli Mekan,İnsan-Beşerî Münasebetler(XV-XVIII.yy)”, Osmanlı C.4,(Edit.G.Eren),Yeni Türkiye Yayınları, Ankara,1999,ss.103-110)
KARAMAN, Hayrettin , Mukayeseli İslâm Hukuku,C.II, İz Yayıncılık, İstanbul, 1974.
KENANOĞLU, M.Macit,”Vergi”, DİA, C.43,Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul,2013,ss. 52-58.
KIVRIM, İsmail , “ Mahalle Avarız Vakıfları (17.yy) Ayntab Örneği”, Gaun, C.2(S.2), 31.12.2019,s.35, ss.34-49.
KURT, İsmail, Para Vakıfları – Nazariyat ve Tatbikat–, Ensar Neşriyat,İstanbul,1996.
KÜTÜKOĞLU, Mübahat S. , “Osmanlı Maliyesi”, Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, C.II IRCICA Yayınları, İstanbul 1994, (ed. Ekmeleddin İhsanoğlu) .
MERİÇ, Cemil, Umrandan Uygarlığa, İletişim Yayınları, İstanbul,2009.
Ömer Hilmi Efendi, İthafü’l-Ahlâf fi Ahkâmi’l-evkâf, İstanbul 1307,s.10-84(md.36-181)
ÖZCAN, Tahsin , Osmanlı Para Vakıfları, Kanûnî Dönemi Üsküdar Örneği, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2003.
ÖZDEMİR, Rifat, 19. Yüzyılın İlk Yarısında Ankara (Fiziki, Demografik, İdari ve Sosyo-Ekonomik Yapısı(1785-1940), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara,1998.
SAHİLLİOĞLU, Halil, “Avarız”, DİA, C.4, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları,İstanbul, 1991,s s.108-109.
ŞİBİL, Bayram , “Vakfın Mâlî Bünyesi ve Kaynakları ”, II. Vakıf Haftası Kongresi (Konuşmalar Tebliğler,1984), Ankara 1985.
TABAKOĞLU, Ahmet, “Osmanlı İktisat Sistemi” Osmanlı Ansiklopedisi, C. V, İstanbul 1996.
YÖRÜK, Doğan, “ Osmanlıdan Günümüze Türk Toplumunda Çevre Anlayışının Gelişmesinde Vakıflar ve Dernekler”, SUTAD, Güz 2016; (40), ss.361-372.
YURTSEVEN, Yılmaz, “Klasik Dönem Osmanlı Maliye Teşkilatı ve Sistemi” Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt 10, Sayı 3-4, 2002.