H. 1102 (m. 1690-1691) tarihli Diyarbekir eyaleti Cizye Defterinin tanıtımı ve tahlili

Osmanlı tarih araştırmalarının başvuru kaynaklarından olan cizye defterleri, geçmişin günümüze aktarılmasında köprü vazifesi rolü görüp insan, zaman ve mekân unsurlarını bir arada bulundurduklarından önemli veriler içermektedirler. Bu çalışmada H.1102/M.1691yılında tutulan Diyarbekir Eyaleti’ne tabi Eğil, Çüngüş, Siird, Çermik, Savur, Tercil, Hasankeyf, Çapakçur, Hani, Siverek, Atak, Kulb, Ciska kazaları ile Mihrani sancağına ait cizye defterinin tanıtımı ve değerlendirmesi yapılmıştır. Defterde, gayrimüslim nüfusun yaşadığı mahalleler ve köyler ile buralarda yaşayan gayrimüslimlerin isimleri, baba isimleri, gelir durumları, meslekleri ve fiziksel özelliklerine dair bilgiler yer almaktadır. Bu bağlamda defterdeki bilgiler dikkatlice incelenerek adı geçen kazaların o dönemki sosyo-ekonomik ve demografik dinamiklerinin bir kesiti sorgulanıp bazı tespitler yapılmaya çalışılmıştır

Anahtar Kelimeler:

Osmanlı, Diyarbekir Eyaleti, Eğil, Hasankeyf, Cizye, Gayrimüslim, Nüfus

INTRODUCTION AND EVALUATION OF H. 1102 (M. 1690-1691) DATED DIYARBEKIR DISTRICT JIZYA BOOK

Poll-Tax account books (Jizya Inventory) are the main sources for the investigation of the Ottoman history. These sources are very important as they are functioning like a bridge, conveying the past into present. In examining the Ottoman history, Jizya Inventories are of great importance as these documents contain aspects relating to the people, places and time. This study focuses on introduction and evaluation of 1691 Jizya book relevant to Eğil, Çüngüş, Siird, Çermik, Savur, Tercil, Hasankeyf, Çapakçur, Hani, Siverek, Atak, Kulb, Ciska districts and Mihrani sanjak of Diyarbekir province. The book contains information about the neighborhoods and villagers where non-Muslim population lived and the names, father names, income status, occupations and physical characteristics of the non-Muslims living there. In this context, the information in the book has been examined carefully and some socio-economic and demographic dynamics of the mentioned districts were questioned and some determinations were made

Keywords:

Ottoman, Diyarbekir Province, Eğil, Hasankeyf, Jizya Inventory (Poll-Tax Account Book), Nonmuslim, Population.,

PDF

___

Kamil Kepeci Tasnifi (KK): 3509, 3530.
Maliyeden Müdevvеr Defterler (MAD): 2762, 07410, 3409.
Milli Kütüphane-Ankara Diyarbakır Şer‘iyye Sicilleri (DŞS): 360, 626. 2. Kaynak Eserler
Abdurrahman Vefik Sayın, Tekâlif Kavaidi (Osmanlı Vergi Sistemi), Maliye Bakanlığı Yayın No:1999/352, Ankara 1999.
Defterdar Sarı Mehmed Paşa, Zübde-i Vekayiât Tahlil ve Metin (1066-1116/1656- 1704), (Haz. Abdülkadir Özcan), TTK, Ankara, 1995.
Râşid Mehmed Efendi, Târih-i Râşid ve Zeyli, I (1071-1114/1660-1703), (Hazırlayanlar: Abdülkadir Özcan, Yunus Uğur, Baki Çakır vd.), Klasik Yayınları, İstanbul, 2013.
Andreasyan, H. D., Polonyalı Simeon’un Seyahatnâmesi (1608-1619), Everest Yay, İstanbul 2013.
Anonim Osmanlı Tarihi (1099-1116/1688-1704), (Hazırlayan: Abdülkadir Özcan), TTK, Ankara, 2000.
Aycibin, Z., XVII. yüzyıl Sadrazamlarından Köprülü-zâde Mustfa Paşa Döneminde Osmanlı Devleti’nin Siyasi ve Sosyal Durumu, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Mimar Sinan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Ortaçağ Tarihi Programı, İstanbul 2001.
Barkan, Ö. L., “894 (1488-1489) Yılı Cizyenin Taksimatına Ait Muhasebe Bilançoları”, Belgeler, C.I, Sayı: 1 (1964), s. 1-117.
Barkan, Ö. L., XV. ve XVI. Asırlarda Osmanlı İmparatorluğu’nun Zirai Ekonominin Hukuki ve Mali Esasları (Kanunlar), C.I , Burhaneddin Matbaası, , İstanbul, 1943.
Becker, C. H., “Cizye”, İslam Ansiklopedisi, III, İstanbul 1993, s. 199-201.
Bozkurt, G., Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukukî Durumu (1839-1914), Ankara 1989.
Çağatay, N., “Osmanlı İmparatorluğunda Reâyâdan Alınan Vergi ve Resimler” AÜDTCFD, V/V, (Kasım /Aralık 1947), s. 484-510.
Darling, L., Revenue Raisingand Legitimacy Tax Collection and Financial Administration in the Ottoman Empire 1550-1560, Leiden-Brill 1996.
Diyarbekir Şer‘iyye Sicilleri Âmid Mahkemesi, V. Cilt, Ed. Ahmed Zeki İzgör, Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yay., Yayın No: 32, Diyarbakır 2015, s. 35-38.
Dündar, R., “H.1053-M.1643 Tarihli 8428 No’lu Cizye Defteri’nin Tanıtımı ve Değerlendirilmesi” History Studies, no. 4 (November 2012), s. 125-146.
Dündar, R.-Aydın, M.,“3924 Nolu Cizye Defterine Göre Kıbrıs Eyaleti Baf ve Kukla Kazalarında Gayrimüslimler (H.1061/M.1650-51)”, Türklük Bilimi Araştırmaları, Sayı: 31, Niğde 2012, s. 77-98.
Ercan, Y.,“Osmanlı İmparatorluğu’nda Gayrimüslimlerin Ödedikleri Vergiler ve Bu Vergilerin Doğurduğu Sosyal Sonuçlar”, Belleten, LV/213 (1991), s. 371-391.
Ercan,Y., Osmanlı Yönetiminde Gayrimüslimler Kuruluştan Tanzimat’a Kadar Sosyal, Ekonomik ve Hukuki Durumları, Turhan Kitabevi, Ankara 2001.
Erkal, M., “Cizye”, DİA, VIII, İstanbul 1993, s. 42-45.
Erpolat, M. S., “Cizye Defterlerinin Sosyal ve İktisadî Tarih Araştırmaları Açısından Önemi: Diyarbakır Örneği”, Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi (SBArD), S. 4, Eylül 2004, s.189-204.
Erpolat, M. S., “XVI. Yüzyılda Ergani Sancağı’ndaki Gayrimüslim İskân Yerleri İle Şahıs İsimleri Hakkında Bir Değerlendirme”, Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi (SBArD), S. 4, Eylül 2004, s. 155-187.
Erpolat, M. S.,“H.1104-1105/M.1691-1692 Tarihli Diyarbekir Vilayeti Cizye Defterine Göre Gayrimüslimler Arasında Yer Alan Türkçe Şahıs İsimleri”, Hoşgörü Toplumunda Ermeniler, C.III, Erciyes Üniversitesi I. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Sempozyumu, Osmanlı Toplumunda Birlikte Yaşama Sanatı: Türk Ermeni İlişkileri Örneği, Erciyes Ünv. Yay., Kayseri, s. 49-65.
Eryılmaz, B., Osmanlı Devleti’nde Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, Risale Yay., İstanbul 1996.
İnalcık, H., “Osmanlılar’da Cizye”, DİA, VIII, İstanbul 1993, s. 45-48.
İnalcık, H., “Osmanlılarda Raiyyet Rüsumu”, Belleten, XXIII/92, (Ekim 1959), s. 575-610.
Jennıngs, R. C., “Zimmîs (Non- Muslim) in Early 17th Century Ottoman Judicial Records – the Sharia Court of Anatolian Kayseri”, Journal of Economic and Social History of the Orient, XXI/3, 1978, s. 225-293.
Kaldy-Nagy, G., “Bevolkerrungsstatistis ciher Quellentwert der Cizye Defter und der Tahrir Defter”, Acta Orientalia Hungarica, 1960, 11, s. 259-269.
Karamürsel, Z., Osmanlı Mali Tarihi Hakkında Tetkikler, TTK Yay, Ankara 1940.
Kıel, M., “Anatolia Transplented Patterns of Demographic Religiousand Ethnic Changes in The District of Tozlu (N. E. Bulgaria) 1479-1873”, Anatolica, XVII, 1991, s.1-27.
Kıel, M., “Hrazgrad Hezargrad Razgrad The Vicissitudes of Turkish Town in Bulgaria”, Turcica, (1991), s. 21-23.
Kıel, M., “Rremarks on the Administration of the Poll Tax (Cizye) in the Ottoman Balkans and The Value of Poll Tax Registers (Cizye Defterleri) for Demographic Research”, Etudes Balkaniques, 1990, 4, s. 70-104.
Kısa, Y., “H. 1102 (M. 1690-1691) Tarihli Harput Kazası Cizye Defterinin Tanıtımı ve Tahlili”, Fırat Üniversitesi Harput Araştırmaları Dergisi, Cilt: III, Sayı:2, Elazığ 2016, s. 1-29.
Koçak, Z., “1691 Tarihli Cizye Defterine Göre Pertek, Mazgirt, Çemişgezek ve Sağman Kazaları”, OTAM, 41/Bahar 2017, s.191-218.
Nedkoff, B. C., “Osmanlı İmparatorluğunda Cizye”, Belleten VIII/32, Çev. Şinasi Altundağ, Ankara 1944, s. 599-652.
Özcoşar, İ.- Güneş, H. H., “Osmanlı Devleti’nde Cizye ve 19. Yüzyıla Ait Bir Cizye Defteri: Cizre Sancağı’nın Cizye Defteri (Cizye Defter Numarası: 375)”, Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, Kış- 2006, 5/15, s. 159-179.
Özel, O., “Avarız ve Cizye Defterleri”, Osmanlı Devleti’nde Bilgi ve İstatistik, Ankara 2001, s. 35-50.
Sayın, A. V., Tekâlif Kavaidi (Osmanlı Vergi Sistemi), Maliye Bakanlığı Yayın No:1999/352, Ankara 1999.
Sûdî, S., Osmanlı Vergi Düzeni (Defter-i Muktesid), (Yay. Haz. Mehmet Ali Ünal), Isparta 1996.
Suraiya Faroqhi, Osmanlı Zanaatkârları, (Çev. Zülal Kılıç), Kitapevi Yayınevi, İstanbul 2011.
Şener, A., Tanzimat Döneminde Osmanlı Vergi Sistemi, İstanbul 1990.
Tabakoğlu, A., Gerileme Dönemine Girerken Osmanlı Maliyesi, Dergah Yay., İstanbul 1985.
Tanzimat Öncesi Merkez Evrakının Tasnif Kılavuzu ve Belge Örnekleri, T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Dairesi Başkanlığı, Yayın No: 16, İstanbul 1994.
Tatarova, M., “Was There a Demographic Crisis in the Ottoman Empire in the Seveenteenth Century”, Etudes Balkaniques, 1988, 2, s. 55-63.
Tavernier, J.B., Tavernier Seyahatnamesi, (Edt. Stefanos Yerasimos), Kitap Yay, (Çev. Teoman Tunçdoğan), İstanbul 2006.
Ünal, M. A., Osmanlı Müesseseleri Tarihi, Isparta 1997.
W. MC. Gowan, B., Economic Life in Ottoman Europe Taxation Trade and Struggle for Land 1600-1800, Cambridge 1981.
Yörük, D., “H.1259/M.1843 Tarihli Cizye Defterlerine Göre Kayseri’de Rum Ve Ermeniler”, Turkish Studies, Volume 8/11 Fall 2013, p. 439-466.
Yörük, D., “XVI. Yüzyılın İkinci Yarısında Osmanlı İmparatorluğunda Yaşayan Gayrimüslimlerin Nüfusu”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 7, Konya 2007, s. 61-74.
Yörük, D., “1843 Tarihli Cizye Defteri’ne Göre Aksaray Kazâsı’ndaki Gayrimüslimler”, Türk Dünyası Araştırmaları, S. 170, İstanbul 2007, s. 143- 160.
Yurdaydın, H.G., “İslâm Devletlerinde Müslüman Olmayanların Durumu”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 27/1, Ankara 1986, s. 97-110.