AFGANİSTAN’DA BASININ TARİHSEL GELİŞİMİ: MONARŞİ REJİMİNDEN TALİBAN DÖNEMİ’NE (1873-1994)

Afganistan basınının tarihsel seyri, tıpkı siyasi tarihi gibi inişli çıkışlı süreçlere sahne olmuştur. Basın-yayın faaliyetleri yaşanan siyasal değişim ve dönüşümlerden hemen her dönemde etkilenmiştir. Gazetecilik faaliyetlerinin 19. yüzyılın ikinci yarısında başladığı Afganistan’da Seyyid Cemâleddin Efgani ve Mahmud Terzi’nin faaliyetleri basın-yayın alanında öncü bir kimliğe sahip olmuştur. Afganistan’da yayımlanmaya başlanan ilk gazeteler diğer birçok ülkede olduğu gibi devlet kontrolünde neşredilmişlerdir. Bu çalışmada Afganistan’da basının tarihsel gelişim süreci ele alınmaktadır. Literatür taraması neticesinde elde edilen verilerle Afganistan’da yayımlanan gazeteler belirlenmiş ve bu gazetelerin yayımlandıkları dönemler göz önünde bulundurularak kendi aralarında gruplandırılmışlardır. Gazetelerin yayımlandıkları siyasal süreçler göz önünde bulundurularak gazetelerin yayımlanma amaçları ve gazetelere atfedilen misyon tespit edilmeye çalışılmıştır. İngiliz istilası döneminden başlanarak Sovyet işgali süreci ve işgal sonrasından Taliban dönemine kadarki yüz yılı aşkın süreçte basın alanındaki önemli gelişmeler ve önde gelen basın-yayın organlarının muhtevası üzerinde durulmuştur. Yayınlar incelendiğinde basının Afganistan’da kimi zaman serbestleştirilirken çoğunlukla baskı altında tutulduğu görülmektedir. Monarşi yönetimleri kendi yönetimlerine meşruiyet kazandırmak için basını propaganda aracı olarak kullanmıştır. Siyasi partilerin kurulmasıyla birlikte ise gazetelere siyasi örgütlerin yayın organı olma misyonu yüklenmiştir. Sovyet işgaliyle birlikte Sovyet yanlısı rejim ile direnişçi gruplar arasındaki çatışmalar basın alanında da görülmeye başlanmıştır. Söz konusu süreçte neşredilen gazeteler birbirine zıt iki kutbu temsil etmişlerdir.

HISTORICAL DEVELOPMENT OF THE PRESS IN AFGHANISTAN: FROM THE MONARCHY TO THE TALİBAN PERİOD (1873-1994)

The historical course of the Afghan press, just like its political history, has witnessed ups and downs. Media activities have been affected by political changes and transformations in almost every period. In Afghanistan, where journalism activities started in the second half of the 19th century, the activities of Seyid Cemalüddin Afghani and Mahmud Terzi had a pioneering identity in the field of media. The first newspapers that started to be published in Afghanistan were published under state control, as in many other countries. In this study, the historical development process of the press in Afghanistan is discussed. The newspapers published in Afghanistan were determined with the data obtained as a result of the literature review and they were grouped among themselves, taking into account the period of publication of these newspapers. Considering the political processes in which newspapers are published, the purpose of publishing and the mission attributed to the newspapers are tried to be determined. Starting from the British invasion period, the Soviet occupation process, and the post-occupation period, the important developments in the press field and the content of the leading media It is emphasized. When the publications are examined, it is seen that while sometimes the press is liberalized in Afghanistan, it is mostly kept under pressure. The governments used the press as a propaganda tool to gain legitimacy for their administration. With the establishment of political parties, newspapers were assigned the mission of being the media organ of political organizations. With the Soviet occupation, clashes between the pro-Soviet regime and resistance groups started to be seen in the media. Newspapers published in Afghanistan during the said period represented two opposite poles.

PDF

___

Aheng, M. K. (2010). Mumeyyizad Khas ve Muhtevaye Şems'ul Nehar (Nukhostin Neshriyeye Afganistan). Mecelleye Elmiye Daneshkedeye Jornalism, 3-16.
Bass, A. (2001). Journalısm In Afghanıstan: Gettıng Better But Stıll A Long Way To Go. J. Source: https://j-source.ca/article/journalism-inafghanistan-getting-better-but-still-a-long-way-to-go/ adresinden alındı
Bottomore, T. (2005). Marksist Düşünce Sözlüğü. İstanbul: İletişim Yayınları.
Davidov, A. D. (2000). Afganistan: Mesayele Ceng ve Sulh. (A. Ariyanfer, Çev.) Pişaver: Bita.
Doletabadi, B. A. (1992). Shenasnameye Ezab ve Ceryanate Siyasi Afganistan . Kum : İrfan .
Ensari, F. (2002). Teevvulate Siyasi ve İçtimaiye Afganistan (1880-1933). Tahran : İntişarate Vezarete Umure Kharici .
Ergendavi, A. (2001). Tarikhe Shefayi Afganistan (1900-1992). Tahran.
Ferhadi, R. (1977). Mecmuaye Megalat Mehmude Terzi Der Sırac'ul Ekhbare Afganiye 1290-1297. Kabil : Beheggi .
Ferheng, M. S. (1988). Afganistan Der Penç Gerne Akhir . Pişaver : Ariyana.
Gubar, M. G. (1973). Afganistan Der Mesire Tarikh (Cilt 2). Kabil: Neşre İnkılab.
Hakbin, H. (2009). Afgan Modernleşmesı n’de Mahmut Tarzı ’nı n Rolü ve Türkı ye İle İlı şkı sı . Afgan Modernleşmesı n’de Mahmut Tarzı ’nı n Rolü ve Türkı ye İle İlı şkı sı . Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi .
Hayri, A. (1990). Pejoeshi Peramuna Mefume Novine Azadi Ez Didgahe Parsi Zebanane Afganistan. Feslnameye Mutalaate Tarikhi , 3-21.
Huseyinzade, B. A. (1998). Enis ve Yarane U: Negayi Be Sheklgiriye Ruznameye Enis. Feslnameye Dorre Deri, 6-15.
Huseyinzade, B. A. (2020, 06 03). Bish Ez Sed u Si Sal Ruznamenigari Der Afganistan. BBC Persian: bbc.com/persian/afganistan/stroy/2007/05/070502 adresinden alındı
İsmetullahi, M. H. (2003). Nizame Metbuate Afganistan (Diruz, Emruz, Ferda). Tahran: Bikeran.
Keshkeki, S. (1996). Dehheye Ganune Esasi, Gafletzedegiye Afganha ve Forsettelebiye Rusha. Pakistan: Merkeze Neshriyatiye Mivend.
Naderi, P. (2020, 6 10). Pehdayi Metbuat Der Afganistan. www.partawnaderi.com: http://www.partawnaderi.com/Cheegoonagirasanaha/2.html adresinden alındı
Nazımi, L. (1980). Edebiyate Muasıre Farsiye Deri Der Afganistan. Kabil: Afganistan Kalni.
Özkan, H., ve Rigiderakhshan, M. (2019). İran’da Basının Doğuşu ve Gazeteler. Erciyes İletişim Dergisi, 975-994.
Özmen, S. (2017). Bir Afgan Aydını Olan Mahmud Tarzi Han’ın Türk-Afgan İlişkilerine Etkileri . Route Educational and Social Science Journal, 33-42.
Rehin, A. (2008). Tarikhe Metbuate Afganistan . Kabil: Şuraye Ferhengiye Afganistan.
Salahshoor, K. (2013). 11 Eylül Sonrası Afganı stan’da Basın Özgürlüğü: Kabı l’de Medya Çalışanları İle Görgül Bı r Araştırma . 11 Eylül Sonrası Afganı stan’da Basın Özgürlüğü: Kabı l’de Medya alışanları İle Görgül Bı r Araştırma . Ege Üniversitei Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi.
Seham, N. (1988). Mahmud Terzi (Cilt 1). Kabil: İntişarate Kometeye Dovletiye Teb ve Neşr.
Short, P. (2009). Mao Zedung: Bir Yaşam. (Y. Alogan, Çev.) İstanbul: İthaki Yayınevi.
Tanin, Z. (2006). Afganistan Der Gerne Bistom. Kabil.
Tenvir, M. H. (2000). Tarikh ve Ruznamenegariye Afganistan. Ahlend: Enstitüye Tegigat ve Bassaziye Afganistan.
Toker, H. (2007). Peştu Dili. İstanbul: TDV İslam Ansiklopedisi.
Vezarete Adliye. (2003). Gevanine Esasiye Afganistan.