Öncü Sûfîlerden Fudayl b.‘Iyâd’ın (öl.187/802) İlmî Şahsiyeti

Tâbi‘înden sonraki ilk tabakada yer alan öncü sûfîlerden Fudayl b. ‘Iyâd, İslam ilim tarihinin önemli isimlerinden birisidir. Neseben Arap olan Fudayl’ın hayatı Horasan, Kûfe ve Mekke olmak üzere üç bölgede geçmiştir. Kûfe yıllarını yoğun bir şekilde ilim tahsili ile geçiren Fudayl’ın üstadları arasında Ebû Hanîfe, Mansûr b. el-Mu‘temir, ‘Atâ b. es-Sâib, Ebû Muhammed el-A‘meş ve Süfyân es-Sevrî gibi bazı isimler yer almaktadır. İslâm ilim tarihinin etkili şahsiyetler eliyle yetişen Fudayl’ın talebeleri arasında Süfyân b. ‘Uyeyne, Abdullah b. Mübârek ve İmâm Şâfi‘î gibi bazı önemli isimleri de zikretmek gerekir. Zamanın önde gelen âlimlerinden kabul edilen Fudayl, tasavvufî neşvesiyle de temeyyüz etmektedir. Bu çalışmada Fudayl’ın tasavvufî yönü değil daha ziyade ilmî yönü ele alınacaktır. İlim ve amel bütünlüğünü savunan Fudayl amele sevketmeyen ilmi faydasız ve fuzuli gördüğü gibi ameli de imanın bir parçası görmüş, amelsiz imanı kabul etmemiştir. Manevî hayatını hep ilmin rehberliğinde tanzim etmiştir. Kur’ân ve sünnet bütünlüğüne dikkat çeken Fudayl, dinî hayatın ikâmesinde Kur’ân ve sünnetten sadece biriyle yetinilmesini doğru bulmamıştır. Görüş ve düşünceleriyle Ehl-i sünnetin teşekkülüne ve bu anlayışın toplumda hâkim olmasına katkı sağlayan Fudayl, Ehl-i sünnet dışı gördüğü bid‘at ehli fırkalara karşı da yoğun bir fikrî mücâdele içinde yer almıştır. Onun anlayışına göre dinin ikâmesi ancak ehl-i bid‘atle mücâdeleyle mümkün olmaktadır.

Anahtar Kelimeler:

Tasavvuf, Fudayl b. ‘Iyâd, İlim, Kur’ân, Hadis, Bid'at

The Scientific Personality of One of the Pioneering Sufis, Fudayl bin Iyâd.

Fudayl bin Iyad, who was one of the pioneering Sufis in the first layer after Tabi'un (also known as Tabi' al-Tabi'in, the generation after the Tabi‘un in Islam. Tabi'un are the people who followed Sahaba, the companions of the prophet), is one of the important names in the history of Islamic science. Fudayl, who was an Arab, spent his life in three regions: Khorasan, Kufa, and Mecca. Names such as Abu Hanifa, Mansur bin Mu‘temir, Ata bin Saib, Abu Muhammad al-A‘mes, and Sufyan es-Sevri are among the masters of Fudayl who spent his Kufa years with intensive education. Among the students of Fudayl, who was brought up by the influential figures of Islamic history, some important names such as Sufyan bin Uyeyne, Abdullah bin Mubarak, and Al-Shafi‘i should also be mentioned. Fudayl, considered one of the leading scholars of the time, also prominent with Sufism. In this study, not the Sufi aspect of Fudayl, but rather the scientific aspect will be discussed. Defending the integrity of science and deeds, Fudayl saw the science that does not lead to deeds as useless and unnecessary. Furthermore, he took deeds as a part of faith and did not accept faith without them. Fudayl, who arranged his spiritual life under the guidance of science, predicated it on the integrity of the Qur'an and the Sunnah.

Keywords:

Sufism, Fudayl bin Iyad, Science, Qur'an, Hadith, Bid'ah,

PDF

___

Askalânî, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Ali b. Hacer. Lisânü’l-mîzân. thk. Abdülfettah Ebû Gudde. 10 Cilt. Dımeşk: Dârü’l-beşâir, 2002.
Askalânî, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Ali b. Hacer. Takrîbü’t-tehzîb. thk. Muhammed ‘Avvâme. Sûriye: Dârü’r-Reşîd, 1406/1986.
Attar, Ferüdüddin. Tezkiretü’l-Evliya. nşr. Osman Yolcuoğlu. İstanbul: Gelenek Yayınları, 2016.
Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Ali el-Hatîb. Târihu Bağdat. thk. Beşşâr ‘Avvâd Ma‘rûf. 16 Cilt. Beyrût: Dârü’l-garbi’l-İslâmî, 1422/2002.
Begavî, Ebû Muhammed el-Hüseyin b. Mes‘ûd. Me‘âlimu’t-tenzîl fî tefsîri’l-Kur’ân. thk. Muhammed Abdullah en-Nemr, Osmân Cem‘a Damîriyye, Süleymân Müslim el-Hırş. 8 Cilt. Riyâd: Dâru Tayyibe, 1417/1997.
Beyhakî, Ebû Bekir Ahmed b. el-Hüseyin. es-Sünenü’l-kübrâ. 10 Cilt. Haydarabad: Meclisü dâireti'l-ma‘ârif, 1344/2003.
Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyin. Menâkıbü’ş-Şâfi‘î. thk. Es-Seyyid Ahmed Sakar. Kahire: Mektebetü dâri’t-türâs, 1390/1970.
Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyin. Şu‘abü’l-îmân. thk. Abdülalî Abdülhamîd Hâmid. 14 Cilt. Riyâd: Mektebetü’r-rüşd, 1423/2003.
Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail. Sahîhu’l-Buhârî. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1413/1992.
Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail. Halku ef‘âli’l-‘ıbâd. nşr. Abdurrahman ‘Amîre. Rıyâd: Dârü’l-ma‘ârif, 2010.
Câmi, Abdurrahman. Nefahâtü’l-üns. trc. Lâmiî Çelebi. nşr. Süleyman Uludağ ve Mustafa Kara. 4. Basım. İstanbul: Ma‘rifet Yayınları, 2008.
Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah Abdurrahman. Sünen-i Dârimî. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1413/1992.
Deynûrî. Ebû Bekir Ahmed b. Mervân. el-Mecâlise ve cevâhiru’l-‘ilm. thk. Ebû ‘Abîde Meşhûr b. Hasan Âl-i Selmân. 10 Cilt. Beyrût: Dâru İbn Hazm, 1419/1999.
Dımeşkî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed. Tabakâtü ulemâi’l-hadîs. thk. Ekrem el-Bûşî, İbrâhim ez-Zeybık. 4 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-risâle, 1417/1996.
Ebû Ya‘lâ, Ebü’l-Hüseyin Muhammed b. Muhammed. Tabakâtü’l-Hanâbile. thk. Muhammed Hâmid el-Fakâ. 2 Cilt. Beyrût: Dârü’l-ma‘rife, ts.
Fâsî, Ebu’t-Tayyib Takıyyüddin Muhammed b. Ahmed. el-Ikdü’s-Semîn fi târîhi’l-beledi’l-emîn. thk. Muhammed Abdulkadir Ata. 7 Cilt. Beyrût, Dârü’l-kütübi’l-‘ılmiyye, 1998.
Feyizli, Hasan Tahsin. Feyzü’l-Furkan Kur’an-ı Kerîm ve Açıklamalı Meali. 4. Basım. İstanbul: Server İletişim, 2007.
Gölcük, Şerafettin. “Cehmiyye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/234-235. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
Herevî, Ebû İsmail Abdullah b. Muhammed el-Ensârî. Zemmu’l-kelâm ve ehlih. nşr. Abdurrahman Abdülaziz eş-Şebil. 5 Cilt. Medine: Mektebetü’l-‘ulûm ve’l-hikem, 1418/1998.
Hikemi, Ahmed b. Ali. Me‘ârici’l-kabûl bi şerhi selemi’l-vusûl ilâ ilmi’l-usûl. 3 Cilt. Dımam: Dârü İbni’l-Kayyim, 1410/1990.
Hücvirî, Ali b. Osman Cüllâbî, Keşfu’l-mahcûb Hakikat Bilgisi. nşr. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2010.
İbn ‘Asâkir, Ebu’l-Kâsım Alî b. el-Hasan. Târîhu medîneti Dımaşķ. nşr. Muhibbiddîn Ebî Sa‘îd Ömer b. Garâme el-‘Amravî. 80 Cilt. Beyrût: Dârü’l-fikir, 1415/1995.
İbn ‘Asâkir, Ebu’l-Kâsım Ali b. el-Hasan. Mu‘cemü’ş-şuyûh. nşr. Takyüddîn, 3 Cilt. Dımeşk: Dârü’l-beşâir, 1421/2000.
İbn Batta, Ebû Abdillâh Ubeydullah b. Muhammed. el-İbânetü’l-kübrâ. thk. Rızâ Mustafa ve Osmân es-Yûbî. 9 Cilt. Riyâd: Dârü’r-râye, 1415/1994.
İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahman b. Muhammed. Tefsîru’l-Kur’âni’l-‘azîm. thk. Es‘ad Muhammed et-Tayyib. Su‘ûdiyye: Mektebetü nüzzâr Mustafa el-Bâz, 1419/1999.
İbn Ebî Heysem, Ebû Bekir Ahmed. et-Târîhu’l-kebîr. thk. Salâh b. Fethî Hilâl, 4 Cilt. Kâhire: el-Fârûku’l-hadîse, 1427/2006.
İbn Haldûn, Ebû Zeyd Abdurrahman b. Muhammed. Şifâü’s-sâil ve tehzîbü’l-mesâil. thk. Muhammed Mutî‘. Dımeşk: Dârü’l-fikir, 1417/1996.
İbn Hallikân, Ebu’l-Abbâs Şemseddîn Ahmed b. Muhammed. Vefayâtü’l-a‘yân ve enbâu ebnâi’z-zamân. thk. İhsân Abbas. 7 Cilt. Beyrût: Dâru Sâdır, 1971.
İbn Hanbel, Ebû Abdillah Ahmed b. Mumammed. Müsnedü’l-İmâm Ahmed b. Hanbel. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. 8 Cilt. Kâhire: Dâru’l-hadîs, 1416/1995.
İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed. es-Sikât. thk. Muhammed Abdülmu‘îd Hân, 9 Cilt. Haydarâbâd: Meclis-i dâireti’l-meârifi’l-Osmâniyyi, 1393/1973.
İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed. Sahîhu İbn-i Hıbbân. thk. Şuayb Arnavût. 18 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1414/1993.
İbn Kesîr, Ebû’l-Fidâ İsmail b. Ömer. el-Bidâye ve’n-nihâye. nşr. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî. 21 Cilt. Kâhire: Dâru hecr, 1418/1997.
İbn Receb, Ebü’l-Ferec Abdurrahmân b. Şihâbüddîn. Fethu’l-bârî. thk. Ebû Mu‘âz Târık b. ‘Ivadullah. 6 Cilt. Su‘ûdiyye, Dâru İbnü’l-Cevzî, 1422/2001.
İbn Sad, Ebû Abdillah Muhammed. et-Tabakâtü’l-kübrâ. nşr. İhsân Abbâs. 8 Cilt. Beyrût: Dâru Sâdır, 1388/1968.
İbn Teymiyye, Ebû’l-‘Abbâs Ahmed b. Abdülhalîm. el-Fetâvâ el-kübrâ. thk. Muhammed Abdülkâdir ‘Atâ ve Mustafa Abdülkâdir ‘Atâ. 6 Cilt. Beyrût: Dâru’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 1408/1987.
İbn Teymiyye, Ebû’l-‘Abbâs Ahmed b. Abdülhalîm. Mecmû‘u’l-fetâvâ. nşr. Enver el-Bâz ve ‘Âmir el-Cezzâr. 37 Cilt. Mısır: Dârü’l-Vefâ, 1426/2005.
İbnü’l-‘Imâd, Abdülhay b. Ahmed b. Muhammed. Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men zeheb. thk. Abdulkâdir el-Arnavûd, Muhammed Arnavûd. 10 Cilt. Dımeşk: Dâru İbn Kesîr, 1406/1986.
İbnü'l-Cevzî, Ebü'l-Ferec Abdurrahman b. Ali. Telbîsü İblîs. Lübnân: Dârü’l-fikir, 1421/2001.
İsfehânî, Ebû Nu‘aym Ahmed b. Abdullah. Hilyetü’l-evliyâ ve tabakâtü’l-asfiyâ. 10 Cilt. Kâhire: Mektebetü’l-Hânci, 1416/1996.
Kelâbâzî, Ebû Bekir Muhammed. et-Ta‘arruf li mezhebi ehli’t-tasavvuf. nşr. Ahmed Şemseddîn. Beyrût: Dârü’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 1413/1993.
Kurtubî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed. el-Câmi‘u li ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Ahmed el-Berdûnî, İbrâhîm Atfîş. 20 Cilt. Kâhire: Dâru’l-kütübi’l-Mısriyye, 1384/1964.
Kuşeyrî, Ebu’l-Kâsım Abdülkerim b. Hevâzin. er-Risâletü’l-Kuşeyriyye. nşr. Halil en-Nâsık. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-‘ılmiyye, 1422/2001.
Lâlekâî, Ebu’l-Kâsım Hibetullah b. el-Hasan, Şerhu usûli i‘tikâdi Ehli’s-sünne ve’l-cemâ‘a. thk. Ahmed b. Said. 9 Cilt. Su‘ûdiyye: Dâru Tayyibe, 1423/2003.
Magrâvî, Ebû Sehl Muhammed b. Abdurrahman. Mevsû‘atü mevâkıfi’s-selef. 10 Cilt. Kâhire: el-Mektebetü’l-İslâmiyye, 1428/2007.
Mahmûd, Abdulhalîm. el-Fudayl b. ‘Iyâd. 3. Basım. Kahire: Dârü’r-reşâd, 1420/2000.
Mekkî, Ebû Tâlib Muhammed b. Alî b. ‘Atıyye. Kûtü'l-kulûb fî mu‘âmeleti'l-Mahbûb. thk. ‘Âsım İbrâhim el-Kiyâlî. 2 Cilt. Beyrût: Dârü’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 1426/2005.
Müslim, Ebu’l-Huseyn Müslim b. el-Haccâc. Sahîhu Müslim. 3 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1413/1992.
Nesâi, Ebû Abdurrahman Ahmed b. Şuayb. Sünenü’n-Nesâi. 8 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1413/1992.
Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Muhyiddîn Yahyâ b. Şeref. et-Tibyân fî âdâbı hameleti’l-Kur’ân. thk. Muhammed el-Haccâr. Beyrût: Dâru İbn Hazm, 1414/1994.
Sa‘lebî, Ebû İshâk Ahmed b. Muhammed en-Nîsâbûr. el-Keşf ve’l-beyân (Tefsîru’l-Sa‘lebî). thk. Ebû Muhammed b. ‘Âşûr. 10 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-türâsi’l-‘Arabî, 1422/2002.
Sem‘ânî, Ebû Sa‘îd Abdülkerîm b. Muhammed b. Mansûr. el-Ensâb. nşr. Abdurrahmân b. Yahyâ. 13 Cilt. Haydarâbâd: Meclis-i dâireti’l-meârifi’l-Osmâniyyi, 1382/1962.
Semerkandî, Ebü’l-Leys Nasr b. Muhammed. Tenbîhu’l-gâfilîn bi ehâdîsi Seyyidi’l-mürselîn. thk. Yûsuf Ali Bedîvâ. Beyrût: Dâru İbn Kesîr, 1421/2000.
Sülemî, Ebû Abdurrahmân Muhammed b. el-Hüseyin. Tabakâtü’s-sûfiyye. thk. Nûreddîn Şûreybe. 4. Basım. Kâhire: Mektebetü’l-Hâncî, 1434/2014.
Sülemî, Ebû Abdirrahmân Muhammed b. el-Hüseyn. Tefsîrü’s-Sülemî. thk. Seyyid ‘Imrân. 2 Cilt. Beyrût: Dârü-l-kütübi’l-‘ilmiyye, 1421/2001.
Şâfi‘î, Ebû Abdillah Muhammed b. İdrîs. Müsnedü’l-İmâm eş-Şâfi‘î. thk. Muhammed ‘Âbid es-Senedî. 2 Cilt. Beyrût: Dâru’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 1370/1951.
Şeybânî, Abudllah b. Ahmed b. Hanbel. es-Sünne. thk. Muhammed Saîd Sâlim el-Kahtânî. 2 Cilt. Demâm: Dâru İbn Kayyım, 1406/1986.
Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerîr. Câmi‛u’l-beyân fî te’vîli’l-Kur’ân. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. 24 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1420/2000.
Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre. Sünenü’t-Tirmizî. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
Yaran, Rahmi. “Bid’at”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 6:131. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
Zehebî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed. Siyeru a’lâmi’l-nübelâ. 18 Cilt. Kâhire: Dâru’l-hadîs, 1427/2006.
Zehebî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed. Târîhu’l-İslâm ve vefayâtü’l-meşâhir ve’l-e‘lâm. nşr. Ömer Abdüsselam Tedmirî. Beyrut: Dârü’l-kitâbi’l-‘Arabî, 1407/1987. Zehebî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed. Tezkiratü’l-huffâz. thk. Zekeriyya ‘Amîrât. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’l-kübübi’l-‘ilmiyye, 1419/1998.