KUTADGU BİLİG'DE Z'LEŞME

Altay dilleri teorisiııin temel ses denkliklerinden biri olan leşnıe (ya da karşıt görüşle r '/eşme), 1922 'den bu yana pek çok araştırıcmm ilgisini çekmiş, konu ile ilgili tartışmalar bugüne değin sürmüştı1r. Tartışmayı başlatan Ramstedt, ilk görüşünün tersine, Türk dil ve lehçelerindeki z sesinin öbür Altay dillerindeki eski bir r'den geliştiğini ileri sürmüştür. Bu görüşün karşıtları bir yana, Ramstedt 'i izleyen öbür Altayistler bu görüşü desteklemek için Altay dillerinden pek çok tanık getirmişlerdir. Biz de bu yazımızda Karahanlı Türkçesinin en önemli eserlerinden biri olan Kutadgıı Bilig 'deki z 'leşmiş sözcükleri Tiirk dil ve lehçelerinden r ile nöbet/eşen sözcüklerle birlikte aktarnıağa çalıştık.

Anahtar Kelimeler:

Altay dilleri, Z'leşme, Kutadgu Bilig

THE ZETACISM iN QVTADGU BİLİG

The zetacism (or the opposite rotacism) which is one of the main voice equality of Altaic languages theory has been irıvestigated by so many researchers from 1922 and there have been discussioııs on it till today. The begiııner of tlıis argument Ramstedt, on the contrary to his flrst ideas, has told that tlıe z sound which is iıı the Turkic language and dialects comes /rom rsound which is in the other Altaic languages. Altough there are others opposite to Ramstedt, the other Altayists wlıo follow Ramstedt have brouglıt so many evidence to prove tlıe zetacism. in this research we try to explaiıı the zecatism words in Qutadgu Bilig, one of the most importaııt works of Qaralıanli Turkic, changitıg with the r words in the Turkic language and dialects.

Keywords:

Altaic /anguages, Zetacisın, Qutadgu Bilig,

PDF

___

ARAT, Reşid Rahmeti, (1979), Kutadgu Bilig, IH: İndeks (İndeksi neşre hazırlayanlar: Kemal Eraslan - Osman F. Sertkaya - Nuri Yüce), Istanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları: 47, Seri: 1V - Sayı: A 12.
_, (21992) (1951), Edib Ahmed b. Mahmud Yükaeki: Aiebetü’l—Hakayik, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 32.
_, (41999) (1947), Kutadgu Bilig, I: Metin, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları: 458.
ATA, Aysu, (2004), Türkçe İlk Kur'an Tercümesi (Ryiaads Nüshası) Karahanlı Türkçesi (Giriş-Metin-Notiar-Dizin), Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 854.
AYDEMİR, Hakan, (2003), “Altair: Etymologies: roz, toprak, arıyosun", Turkic Languages "ii' 1: 105-43 .”
BATTAL, Abdullah, (1934), İbni-Mühenmî Lâgaii, İstanbul: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 9.
BOROVKOV, A[leksaııdr] K[onstantinoviç], (2002), Orta Asya ’da Bulunmuş Kur'an Tefsir-inin Söz Varlığı (XII.-XIII Yüzyıllar), Çev.: Halil İbrahim Usta, Ebulfez Amanoğlu, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 811.
BROCKELMANN, C[arl], (1954), Osiiürkrlsche Grammatik der islamischen Liiieratursprachen Mirteiasiens, Leiden: E. J. Brill.
CAEEROĞLU, Ahmet, 1931: Kitâb al—İdrâk li-lisâa al—Airâk, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Türkiyat Enstitüsü.
CEYLAN, Emine, (1997), Çuvaşça Çok Zamanlı Ses Bilgisi, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yaymlan: 675.
CLAUSON, Sir Gerard, (1972), An Etymological Dictionary of Pre—Thirteenth— Ceniwy Turkish, Oxford: Oxford University Press.
DANKOFF, Robert, (1983), Yüsuf Khâşş Hâjib: Wisdom of Royal Glory (Kutadgu Bilig): A T arko-islamic Mirror for Princes, Chicago and London: Publications of the Center for Middle Eastern Studies Number 16.
_— ve James KELLY, (1985), Mahmüd al—Kâs'yarî: Compendium of the Turkic Dialects (Dîwân Layât at“—Turk). III, Cambridge: Sources of Oriental Languages and Literatures 7, Türkish Sources VII.
DİLÇİN, Cern (düzenleyen), (1983), Yeni Tarama Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 503.
DOERFER, Gerhard, (1963), Türkische und mongolische Elemenie im Neapersischen, I, Wiesbaden: Franz Steiner Verlag. "?___—___- 3 Görülemedı. ;: .; . Lift :;:S: 1 14 ' İbrahim TAŞ
—, (1965), Türkische und mongoiische Elemente im Neupersischen, II, Wiesbaden: Franz Steiner Verlag.
—, (1967), Türkische und mongoiılrche Element-e im Neupersischen, III, Wiesbaden: Franz Steiner Verlag.
—, (1975), Türkische und mongoiische Elemente im Neupersischen, IV, Wiesbaden: Franz Steiner Verlag.
— ve Semih TEZCAN, (1980), Wörterbuch des Chaladseh (Bielek von Xarrab), Budapest: Akadeıniai Kjadö Bibliotheca Orientalis Hungarica XXVI.
ERCİLASUN, Ahmet_B[ican], (1984), Kutadgu Bilig Grameri —FiiI—, Ankara: Gazi Üniversitesi Yayın No: 33, Gazi Eğitim Fakültesi Yayın No: 3.
ERDAL, Marcel, ( 1979), “Die Konverb— und Aoristendungen im Alttürkischen", Ural Altaische Jahrbiich er 51: 104-26.
—, (1991), Old Turkia Word Formation: A Functional Approach to the Lexicon, I-II, Wiesbaden: Turcolegiea 9.
—-—, (2004), A Grammar of Old Turkia, Leiden-Boston: Brill.
EREN, Hasan, (1999), Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Ankara: Bizim Büro Basım Evi.
GABAIN, A[nnemarie] von, (1952), Türkische T affan—T exie VIII, Berlin.
_, (1988), Eski Türkçenin Grameri, Çev.: Mehmet Akalın, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 332.
GRGNBECH, Kaare, (1936), Codex Cumanicus, cod. MarcLat. DXLIX, Faksmile, Kopengahen.
HOUTSMA, M.Th., (1894), Ein izirkisch—arebischer Glasser, Leiden.
LESSING, Ferdinand D., (2003), Moğolca-Türkçe Sözlük 1: A-N, 2: O—C (Z), Çev.: Günay Karaağaç, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kun-umu Yaymlan: 829/1.
Lİ, Yong—Söng, (1999), Türk Dillerinde Akrabalık Adları, İstanbul: Simurg. Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 15.
NADELYAYEV, V. M., D. M. NASİLOV, E. R. TENİŞEV, A. M. ŞÇERBAK, (1969), Drevnetyurkskiy Slovar’, Leningrad: Akademiye Nauk SSSR İnstitut Yazıkeznaniya.
NECİP, E[mir] N[adjipoviç], (1995), Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü, Çev.: İklil Kurban, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları: 615.
ORALTAY, Hasan, Nuri YÜCE, Saadet PINAR, (1984), Kazak Türkçesi Sözlüğü, İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Yayını: 8.
ÖLMEZ, Mehmet, (2001), “Aitayca—Türkçe Sözlük, Prof. Dr. Emine Gürsoy-Naskali, Muvaffak Duranlı, TDK, ISBN 975—16—1146-6, Ankara 1999, 266 B.”, Türk Dilleri Araştırmaları 11: 191-236.
Kutadgu Biiig 'rle : 'leşnıe ' 1 1 5
ÖLMEZ, Zuhal, (1996), Ebalgazi Bahadır Han, Şecere-i Terakime (Türkmenlerin Soyküiiiğii), Ankara: Simurg. Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 3.
PRITSAK, Omeljan, (1964), “Der ‘Rotazismus’ und “Lambdazismus’”, Ural Aliaische Jahrbiicher 35 Fase. D.: 337—49.
RAMSTEDT, G[ustaf] J [olm], (1922), “Zur Frege nach der Stellung des Tschuwassischen”, Journal de la Socie'te' F inna—Ougrienne 38/ 3: 3-34.
MSANEN, Martti, (1969), Versaclı eines egımolagischen Wörterbuchs der Tiirlcsprachen, Helsinki: Lexica Societatis Fenne-Ugricae XVII, 1.
SCHÖNIG, Claus, (2000), Mongolische Lehnwörıer im Wesioghusisclıen, Wiesbaden: Turcologica 47.
TAŞ, İbrahim, (2001), Çağatayca Kur’an T efıiri (U“-41") Giriş-Metin—Dizin, İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
—, (2005), Kutadgu Bilig’de Söz Yapımı, İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, (Yayımlanmamış Doktora Tezi).
TEKİN, Şinasi, (2001), İşiikakçının Köşesi T ı'ı'rlc Dilinde Kelimelerin ve Eklerin Hayatı Üzerine Denemeler, İstanbul: Simurg Yayınları 41, Dil ve Edebiyat &
TEKİN, [Mehmet] Talat, (1969), “Zetacism and Sigmatism in Proto-Turkic”, Acta Orientalia Academiae Scieniiarııın Hung. XXII/1: 5 1-8 0.
—, (1976), “Altay Dilleri Teorisi“, Türk Dünyası El Kitabı: 119—30. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü 45.
—, (1989a), XI. Yüaıııl Türk Şiiri Divânu Luge—113i ’i—tark’teki Manzum Parçalar, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 541.
—, (1989b), “Old Turkic TW l'ZW = iözii”, Central Asiatic Journal XXXIII/l—Z: 113- 25.
—, (1991), “New Examples of Zetaeism", Türk Dilleri Araştırmaları 1991: 145-50.
—-, (1994a), “Notes on Old Turkia Word Formation", Central Asiatic Journal XXXVIII/Z: 244-81.
—, (1994b), “Türk Dillerinde Önseste y— Türemesi", T Şr]: Dilleri Araştırmaları 4: 51- 66. .
—, (1995a), Türk Dillerinde Birincil Uzun Ünlüler, Ankara: Simurg. Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 13. .
—, (1995b), “AlaRabghşzf, The Stories of the Prophets: .Gişaş al—Anbiyâ’, An Eastern Turkish Version, Leiden 1995", Türk Dilleri Araştırmaları 5: 2553-64.
—-, (1996), “Yeni ”Zetaeism” Örnekleri", Uluslararası Türk Dili Kongresi 1988: 81- 83. Ankara: Atatürk, Dil ve Tarih Yüksek Kuıumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 655.
—, (2000a), Orhon Türkçesi Grameri, Ankara: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 9.
"x'i-" ' .1 " ".—n- '- - - Traia- 1 16 ' İbrahim TAŞ
—, (2000b), “Ana Türkçe’de z’leşme ve ş’leşrrıe”, Xlll. Dilbilim Kurultay Bildirileri 13—15 Mayıs 1999: 1-12. Istanbul: Boğaziçi Universitesi Yayınevi.
_, (2003a), “Further Evidence for ‘Zetacism’ and 'Sigmatism’", Makaleler l. Aliayistilc: 45—54. Ankara: Grafiker Yayıncılık: 1 1.
—, (2003b), “Once more Zetacism and Sigmatism”, Makaleler [. Altayisiik: 111—30. Ankara: Grafiker Yayıncılık: ll.
_, (2003c), “Zetacism and Sigmatism: Main Pillars of the Altaic Theory", Makaleler I. Altayisrik: 215—34. Ankara: Grafiker Yayıncılık: 11.
—, (20039), “Relics of Altaic Stem—Final Vowels in Turkic”, Makaleler I. Aliayisiik: 327-4 6. Ankara: Grafiker Yayıncılık: ll.
—, (2003d), “Altaic Etymologies: 1”, Makaleler l. Aliayisiik: 35 6-75. Ankara: Grafiker Yayıncılık: 11.
TEZCAN, Semih, (1975), Eski Uygurca Hsilan Tsang Biyografisi, X. Bölüm, Ankara: Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi, (Yayımlanmamış Doçentlik Tezi).
—, (1981a), “J anus Eckmann: Middle T urkic Glasses ofthe Rylands Interlinear Koran Translation. Bibliotheca Orientalis Hungarica XXI, Akadémiai Kiadö, Budapest, 1976, 359 s., 8°”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1978—1979: 279—94.
—, (1981b), “Kutadgu Bilig Dizini Üzerine”, Belleten XLV/Z (173): 23-78.
TIETZE, Andreas, (2002), Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı I (A-E), İstanbul—Wien: Simurg 56.
TÜRK DİL KURUMU, (1963—82), Türkiye ’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü, I-XII, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları - Sayı: 211[/1]-12. '
YUDAHIN, K[onstantin] K[uz'rniç], (31994) (1945), Kırgız Sözlüğü I (A—J), ıı (K-Z), Çev.: Abdullah Taymas, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 93.
YÜCE, Nuri, (1977), “Doqurcun, ein türkisches Wort mit einem mongolischen SufŞx”, Me'moires dela Societe Finno—Oagrinne 158: 255-59.
—, (21993) (1988), Ebu’l—Kâsım Câmllâlı Malımzîd bin (Omar bin Muhammed bin Alımerl Ez-Zamabşari el-ğlvârizmî' Mukaddimeiü’l—Edeb ljlvârizm Türkçesi ile T ercümeli Suffer Nüshası Giriş, Dil Özellikleri, Metin, İndeks, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 535. .,,— | .. ..: