XVI. ASIRDA YEZİDİLER(ÊZİDÎLER)’İN DİNÎ STATÜSÜ HAKKINDAKİ TARTIŞMALARA DAİR İKİ BELGE: MEVLÂNÂ SÂLİH EL-KÜRDÎ’NİN BİR FETVASI İLE MEVLÂNÂ MUHAMMED BERKAL‘Î’NİN TA’LİKİ

(Êzidîliğin) kadim bir din mi olduğu yoksa Ehl-i Sünnet formatında bir tarikattan evrilerek mi ortaya çıktığı hususu bulunmaktadır. Araştırmada buna bir nebze de olsa ışık tutabilecek XVI yy. da Mevlânâ Sâlih el-Kürdî tarafından verilmiş “Kelimât fî Beyâni Mezhebi’t-Tâ’ifeti’l-Yezîdiyye ve Hukmihim ve Hukmi’l-Emvâli’l-Kâ’ini bi Eydîhim” adlı fetvası ile günümüz İran sınırları içerisinde kalan Meriwan kökenli olup IV. Şeref Hân döneminde (1504-1534) Bitlis’te bir süre ikamet etmiş olan büyük alim Mevlânâ Muhammed Berkal'î’nin bu fetvaya ta’liki ele alınacak; bu iki alimin, Yezidiler ve Yezidiler’in sahip oldukları mallar hususundaki değerlendirmeleri irdelenecektir. Çalışmada hedeflenen, XVI yy.da bu topluluğun nasıl isimlendirildiği, dînî statüsü, kutsal mekan ve dînî önderler hakkındaki inanışlarının neler olduğu, kadim inanışlarla paralellik arz eden yönlerinin bulunup bulunmadığı, inançları açısından Yezidi fırkalar, Yezidiler’in İslamî inanç esaslarına, şeriata, ibadetlere ve ulemaya nasıl baktıkları, Yezidiliğin İslam’la bir ilişkisinin bulunup bulunmadığı gibi hususların bu iki belge üzerinden tahlilidir.

Anahtar Kelimeler:

Adi b. Müsâfir, Yezidi, Êzidî, Mevlânâ Sâlih, Mevlâna Muhammed Berkal‘î, Fetva, Adi b. Müsâfir

A fatwa and Its Rejection Regarding Discussions About the Religious Status of the Yazidis (Azidis) in the XVI th Century

‘Adî b. Musâfir is one of the prominent figures of Islamic Mysticism. ‘Adî b. Musâfir having been isolated from his historical personality in Yazidism which is supposed to come into being with the transformation of ‘Adawiyya order ascribed to him has been transformed into a divine being with superhuman qualities and had a central place in Yazidite rituals and festivals. However, in recent times, despite keeping his importance in the main body, among some Yazidites the identity of ‘Adî b. Musâfir has came to be questioned. While some rejected his divine aspect, some argued that he is not the person identical with Sheikh Hâdi of Yazidism. Some asserted that he is a Muslim who came to distort Yazidism. In this study, these attitudes seen in recent times and their probable reasons will be dealt with.

Keywords:

Sects, Yazidis, Azidis, Religious,

PDF

___

'Adî b. Müsafir, İ’tikâdu Ehli’s-Sünne ve’l-Cemâ’a, thk. Muhammed Ali İlyas el-Advânî- İbrahim Ni’me, Musul 1975. ………, İ’tikâdu Ehli’s-Sünne ve’l-Cemâ’a, Şehid Ali Paşa Ktp (Sül.), no: 002763. Ahbâru’d-Devleti’l-Abbâsiyye (Müellifi Meçhul, III/IX. asır), thk. Abdulazîz ed-Dûrî, Beyrut 1997. Ahmet Teymur Paşa, el-Yezîdiyye ve Menşeu Nihletihim, Kahire 1352. A’yandan Nuri, Abede-i İblis Yezidi Taifesinin İtikâdi, Âdâtî, Evsâfî, İstanbul 1328. Âzâd Saîd Sımo, el-Yezidiyye min Hilâli Nusûsihâ el-Mukaddese, Beyrut 2001. ‘Azzâvî, Abbâs, Târihu’l-Yezidiyye ve Aslu Akidetihim, Bağdat 1935. Bedelê Feqir Hecî, Bawerî û Mîtologîyâ Êzidiyan, Duhok 2002. Bozan, Metin, Şeyh Adi b. Musafir, Hayatı, Menkabevi Yönü ve Yezidi İnancındaki Yeri, Nubihar, İstanbul 2012. ………, "Yezidilik" İslam mezhepleri Tarihi, Ed. Hasan ONAT, Sönmez KUTLU, Ankara: Grafiker, 2012, S. 455-481. Dehqan, Mustafa, “A Yezidi Commertary by Mevlânâ Muhammed Berkal‘î”, Nûbihar Akademî, c. 1, s. 3, yıl 2, 2015, ss. 137-149. Demir, Abdullah, “16. Yüzyılda Safevi ve Osmanlı hakimiyetinde Arşiv belgeleri Işığında Bitlis Beyleri”, 1. Uluslararası Dünden Bugüne Tatvan ve Çevresi Sempozyumu Bildiriler Kitabı, İstanbul 2007, ss. 253-283. Demlûcî, es-Sıddîk, el-Yezîdiyye, Musul 1949. Ebû Firâs, er-Red ala’r-Râfizati ve’l-Yezdiyye el-Muhâlifîne li’l-Milleti’l-İslamiyye el-Muhammediyye, Köprülü Yazma Eserler Kütüphanesi, No: 1617/1. Evliya Çelebi, 1095/1684 [?],Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi : Bağdad-Basra-Bitlis-Diyarbakır-Isfahan-Malatya-Mardin-Musul-Tebriz-Van. haz. Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı. Yapı Kredi Yayınları, İstanbul : 2010. Êzıdyatî, Derleyen, Xidir Pîr Sileman, Dihok, 1996. George Habîb, el-Yezidiyye Bakâyâ Dinin Kadîm, Bağdat 1978. Guest, John s., Yezidilerin Tarihi, çev. İbrahim Bingöl, İstanbul 2001. Hasenî, Abdurrezzak, el-Yezidi fî Hazirihim ve Mâdîhim, Sayda 1951. Iraklı Papaz İshok, Yezidilerin Dini, çev. P. Gabriel Akyüz, Mardin 2001. İbn Furat, Nasıruddin Muhammed b. Abdirrahman (807/1405) , Tarihu’d-Düvel ve’l-Mülûk (Tarihu Furat), Viyana Devlet Kütüphanesi, No: AF. 119. İbn Hallikân, Ebu'l-Abbas Şemseddin Ahmed b. Muhammed (681/1282), Vefeyatü’l-A’yan ve Enbau Ebnai’z-Zaman, thk. İhsan Abbâs, Beyrut 1978. İbn Kesîr (774/1372), el-Bidâye ve’n-Nihâye (Büyük islam Tarihi), çev. Mehmet Keskin, İstanbul 1995. İbn Teymiyye, Ebu'l-Abbas Takıyyüddin Ahmed b. Abdülhalim (728/1328), el-Vasiyyetü'l-Kübra (Mecmuatü’r-Resâili’l-Kübrâ, Mısır 1823, s. 262-318 içinde). İbnu’l-Esîr, Ebu’l-Hasen Ali b. el-Kerem Muhammed b. Muhammed (630/1322), el-Kâmil fi’t-Târîh, Beyrut 1979. İbnu’l-‘İmâd, Ebu'l-Felah Abdülhay b. Ahmed b. Muhammed, (1089/1679), Şezâretu’z-Zeheb fî Ahbâri men Zeheb, thk. Abdulkadir Arnâud, Muhammed Arnâut, Beyrut 1991. “İcâzetu Pîr Musa Dünbelî”, (Lescot, Roger, Yezidiler Din Tarih ve Toplumsal Hayat Cebel Sincar ve Suriye Yezîdileri, çev. Ayşe Meral, İstanbul 2001, 225-228 içinde). İsmail Bek Çol, el-Yezidiyyetu Kadîmen ve Hadîsen, Beyrut 1934. Kalkaşendî, Ebu'l-Abbas Şehabeddin Ahmed b. Ali b. Ahmed (821/1418), Subhu’l-‘Aşâ fî sınaati'l-inşa, şrh. ve tahkik Muhammed Hüseyin Şemseddin, Beyrut 1987. Kremli, Anastase, “el-Yezidiyye” Mecelletu’l-Meşrik, II/1, 32-37; II/IV 151-156; II/IX, 395-399 (1899). Layard, Austen Henry, Ninova ve Kalıntıları, çev. Zafer Avşar, İstanbul 2000. Lescot, Roger, Yezidiler Din Tarih ve Toplumsal Hayat Cebel Sincar ve Suriye Yezîdileri, çev. Ayşe Meral, İstanbul 2001. Mehmet Şerafeddin, “Yezidiler”, Daru’l-Funun İlahiyat Fakültesi Dergisi, III-IV (1926), 1-29. Menant, M. Joachim,, Les Yezîdis. Episode de l’histoire des Adorateurs du Diable, Paris, 1982. Menzel, “Yezidiler” Milli Eğitim İslam Ansiklopedisi, XIII, 415-423. Mevlana Salıh el-Hekkârî (Molla Salıh el-Kurdî?) (XVI-XV. Asır?), Kelimât fî Beyâni Mezhebi’t-Taifeti’l-Yezidiyye ve Hukmihim ve Hukmi’l-Emvâli’l-Kâini bi Eydiyhim, Nos.99999.2283.txt ,[2283] fols. 20r-24v: Mevlana Salıh el-Hekkârî, : Kalimat fi bayan madhhab al-ta'ifa al-Yazidiya wa-hukmihim wa-hukm al-amwal al-ka'ina bi-aydihim, with commentary by Muhammad al-Barqal'i On the text see the description of Ms. no. 146, fols. 1v-7r. Source: http://ricasdb.ioc.u-tokyo.ac.jp To: www.al-mostafa.com Mevlâna Muhammed Berkal‘î (XVI. asır) , Mevlana Salıh el-Hekkârî’e yazdığı şerh, Nos.99999.2283.txt ,[2283] fols. 20r-24v: Mevlana Salıh el-Hekkârî, : Kalimat fi bayan madhhab al-ta'ifa al-Yazidiya wa-hukmihim wa-hukm al-amwal al-ka'ina bi-aydihim, with commentary by Muhammad al-Barqal'i On the text see the description of Ms. no. 146, fols. 1v-7r. Source: http://ricasdb.ioc.u-tokyo.ac.jp To: www.al-mostafa.com Münâvî, Zeynüddin Muhammed Abdürrauf b. Tacilarifin b. Ali (1031/1622), el-Kevâkibu’d-Dürriyye fî Terâcimi’s-Sâdâti’s-Sûfiyye (Tabakatu’l-Münâvî el-Kübrâ), thk. Abdulhamid Mevlana Salıh el-Hekkârî hamdân, Mısır trz. Samenow, A. A., “Küçük Asya Yezidilerinin Şeytana Tapmaları”, Daru’l-Funun İlahiyat Fakültesi Mecmuası, , V/17-42 (1931). Sâmî Said el-Ahmed, el-Yezidiyye Ahvâluhum ve Mu’tekedâtuhum, Bağdat 1971. Souffi, M. N., “Notice sur Le Chéikh ‘‘Adî et La Secte Des Yézidis” Journal Assiatique, Serie: 8, Tome V, Paris 1885. Şattanûfî, Nureddin Ebi’l-Hasan Ali b. Yusuf b. Cerîr (713/1314), Behcetü’l-Esrar ve Ma’denü’l-Envar, Mısır 1304. Şeref Hân, Şerefeddin b. Şemseddin Bidlîsî (1012/1603), Şerefname, Kürtçeye çeviren Ziya Avcı, İstanbul, 2007. ………, Farsça baskısı Şerefnâme (Tarih-i Mufassal Kurdistan), Tahran 1377. Tâdifî, Muhammed b. Yahya (963/1556), Cevherden Gerdanlıklar : (Hz. Abdülkadir Geylâni'nin menkıbeleri), çev. Nâim Erdoğan, İstanbul 1972. Tolan, Kemal, Nasandina Kevneşopan Êzdîyatîyê, İstanbul 2006. Wahby, T., The remnants of Mithraism in Hatra and Iraqi Kurdistan, and its traces in Yazidism. School of Oriental and African Studies, London 1962. Yüksel, Müfid, Adevîlik, Yezîdîlik ve İdeoloji https://mufity.blogspot.com/2018/05/yezidilik-mufid-yuksel.html