NAHİV İLMİNDE HÂŞİYE GELENEĞİ VE FAHREDDİN EL-ARNÂSÎ’NİN KEŞFÜ’L-ĞİTA’ ADLI ESERİ

Bilginin aktarımı noktasında te’lif, kilit rolü oynamıştır. İslâm’ın temel metinlerinde bilgi ve bilginin aktarımının en önemli yolu olan yazıya vurguda bulunulması, ibtidai düzeyde olan Arapça te’lif kültürünün yeni evreler kat etmesini sağlamıştır. Bu bağlamda erken dönemlerde Kur’ân merkezli çeşitli alanlarda telifler ortaya çıkmıştır. Zamanla bu telifleri birbirinden ayırt eden temel farklılıklar belirginleşmiştir. Nahiv alanı da yaşanan sosyokültürel ve sosyopolitik devinimler neticesinde, erken dönemlerde sistemleşmiş ve “ikmâl”e ulaşmıştır. Böylece nahvî te’liflerde belirli üsluplara tabi olan bazı kategoriler oluşmuştur. Bu kategorilerin başında nahiv alanıyla ilgili malumatların kısaca aktarıldığı “metin” türündeki eserler gelmektedir. Hem bu tür eserlerdeki kapalılığı giderme gayesi hem de nahiv alanındaki “ikmâl” anlayışı neticesinde metinler üzerine açıklayıcı nitelikteki ikinci kategoride, “şerh” diye isimlendirilen eserler teşekkül etmiştir. Şerh te’lif tarzında genellikle tavzih, istişhâd ve örneklendirme gibi geleneksel te’lif üslubu, benimsenmiş olup metinin tümünü kapsaması hedeflenmiştir. Medreselerde tedrisat faaliyetini yürütenler, şerhleri okuturken veya derse ön hazırlık yaparken kendileri ya da öğrencilerinin not tutmasıyla üçüncü kategoride “hâşiye” diye anılan, te’lif tarzının ortaya çıkmasına öncülük etmişlerdir. Zamanla gelenekselleşen bu te’lif tarzı da şerhlerin sadece gerekli görülen kısımlarının işlendiği belirli ölçütleri olan te’lif yöntemi haline gelmiştir. Bu ölçütlerin başında uzun girizgâhlar, mantıki ve felsefi olgularla bezenmiş nahvi yorumlar, detaylı i’râb analizleri ve farazi sorularla yürütülen tartışmalar gelmektedir. Hâşiyelerin çoğunlukla medreselerde tedavülde olması bu mecrada bulunanların da hâşiye te’lifine yönelimini artırmıştır. Nitekim son dönem medrese âlimlerinden Fâhreddin el-‘Arnâsi (ö. 1392/1972) de bu kapsamda “Keşfü’l-Ğıtâ” adlı hâşiyeyi te’lif etmiştir. Bu bağlamda makalede hâşiye te’lif geleneğinin genel hatları çizilmiş ve söz konusu esere yansımaları üzerinde durulmuştur. Böylece önemli bir yekuna sahip olan hâşiye te’lif geleneğinin nahiv alanında oluşturduğu etki, uygulamalı bir şekilde incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler:

nahiv, Haşiye, Telif, Fahreddin el-Arnasi

PDF

___

Abdülhamid, Muhammed Muhyiddin, Tuhfetü’s-Seniyye Şerhü’l-Mukadimeti’l-Ecrûmiyye, (Katar: Vizâretü’l-Evkâfî ve’ş-Şüûni’l-İslâmiyye, 1428/2007).
Adalı, Mustafa b. Hamza b. İbrâhim, Hâşiyetu Adalı, thk. Yesâr Sâyir el-Hebîb, (Beyrut: Dâru Tahkiki’l-Kitap, 2020). el-Âfganî, Said, Min Târihi’n-Nahv, (Dımaşk: Dâru’l-Fıkır, ts.).
Ahmed, ‘Âdil Şeyh Abdullah, “el-Fenkale Suveruhâ ve Delâletuha fî Kitâbi’-r-Risâle li’l-İmâmi’ş-Şafi‘î”, Mecletü’ş-Şâfi‘î Merekzu Buhûsi’l-Mezhebi’ş-Şâfi‘î, 1439/2018).
Akçay, Halil, Arap Dili Gramerinin Külli Kâideleri, (Ankara: Sonçağ, 2020).
el-‘Arnâsî, Fahreddin, Keşfü’l-Ğıtâ, (İstanbul: el-Mektebetü’l-Hanifîyye, 1426/2005).
Aristoteles, Retorik, çev. Mehmet H. Doğan, (İstanbul: Yapı Kredi Yay. 1995).
Aristoteles, Poetika, çev. Furkan Akderin, (İstanbul: Say Yay. 2017).
Altun, Muhammed Latif, Molla Fahreddin el-Arnâsî el-Batmanî Hayatı ve Fıkhî Yönü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, (Diyarbakır: Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2013).
Aydınlı, Abdullah, Hadis Istılahları Sözlüğü, (İstanbul: Timaş, 1987).
el-Beyzâvî, Nâsırüddîn Ebû Saîd, Envârü’t-Tenzîl ve Esrârü’t-Teʾvîl, thk. Muhammed Sübhî b. Hasan Halak-Muhammed Ahmed el-Atraş, (Beyrut: Dâru’r-Reşid, 1421/2000).
Birgivî, Şerhu Lübü’l-Elbâb fî ‘İlmi’l-‘İrâb, thk. Hamdî el-Cibâlî, (Filistin, 1417/1997).
Birgivî, İmtihânü’l-Ezkiya’, thk. Muhtâr el-Melîcî, (basılmamış doktora tezi), (Kahire: Darü’l- Ulûm, 1410/1989,).
Bursalı Mehmed Tahir Efendi, Osmanlı Müellifleri, haz. A. Fikri Yavuz-İsmail Özen, (İstanbul: Meral Yay. ts.). Cengiz, Yunus, “Osmanlı Medrese Geleneğinde Bir Varlık alanı Olarak Dil: Mollâ Câmi ve Hâşiyelerinde Grameri Aşma”, Mukaddime, 6/1, (2015).
Çakan, İsmail Lütfi, Hadîs Edebiyâtı, (İstanbul: İfav, 2003).
Demirci, Muhsin, Tefsir Terimleri Sözlüğü, (İstanbul: İfav, 2011).
Esin, Mehmet Nezir, “Nahiv İlminde Telif Geleneği” GİBTÜ İslami İlimler Fakültesi Dergisi, 1, (2020).
el-Ferâhidî, Halil b. Ahmed, Kitâbu’l-‘Ayn, thk. Abdulhamid Hidâvî, (Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1424/2003).
el-Ferâhîdî, Halil b. Ahmed, el-Cümel fî’n-Nahvi, thk. Fahreddin Kabâve, (Beyrut: Müesesteü’r-Risâle, 1405/1985). Gazzâlî, Ebû Hâmid, el-Maksadü’l-Esnâ fî Şerhi Esmâillahi’l-Hüsnâ, (Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1424/2003).
Hamidov, Mahir, İbn Hâcib’in el-Kâfiyesî ile el-Beydâvî’nin Lübül’l-Elbâb fî İlmi’l-‘İrâb’nın Mukâyesesi, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, (İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2006).
el-Hibşî, Abdullah Mahmud, Câmi‘uş-Şuruh ve’l-Hevâşi, (Ebu Zabi: el-Mecmau’s-Sekâfî, 2004). İbnü’l-Enbârî, Ebü’l-Berakât Abdurrahman, el-İnsâf fî Mesâili’l-Hilâf beyne Nahviyine’l-Basriyyîn ve’l-Kûfiyyîn, (Dımaşk: Dâru’l-Fıkır, ts.).
İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osman, el-Hasâis, thk. Muhammed Ali Neccâr, (Beyrut: ‘Âlemi’l-Kütûb, tsz.).
İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddîn, Evdahu’l-Mesâlik ilâ Elfiyyeti İbn Mâlik, (Beyrut: el-Mektebetü’l-‘Asriyye, tsz.).
İbn Manzur, Lisânü’l-‘Arab, (Beyrut: Dâru’s-Sadr, ts.).
İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn, el-Esmâ’ ve’s-Sıfat, thk. Mustafa Abdulkadır ‘Atâ, (Beyrut: Dâru’l-Kutûbi’l-‘İlmiyye, 1418/1998).
Kaya, Mahmut, “Makûlât”, TDV İslâm Ansiklopedisi, (Ankara: TDV Yay. 2003).
Kâtib Çelebî, Keşfu’z-Zünûn, (Beyrut: Dâru İhyâi Türâsi’l-‘Arabî, ts.).
Maden, Şükrü, Tefsirde Hâşiye Geleneği ve Şeyhzâde’nin Envâru’t-Tenzil Hâşiyesi, (İstanbul: İsam, 2015).
Maral, Cüneyt, Kur’ân Tefsirinde Dilbilimsel Yöntem Taberî Örneği, (Ankara: İlahiyat 2019).
Maral, Cüneyt, “Fuat Sezgin’in Filolojik Tefsire Bakışı”, Fuat Sezgin ve Temel İslam Bilimleri Güncel Tartışmalar-Teorik Teklifler, Ed:
İbrahim Özcoşar-Ali Karakaş-Mustafa Öztürk- Siracettin Aslan, (İstanbul: DivanYay. 2019).
Mebrûk, Abdulvâris, fî İslâhi’n-Nahvi’l-‘Arabî, (Kuveyt: Dâru’l-Ḳalem, 1486/1985).
Medkûr, İbrahim, Aristo Mantığı ve Arap Grameri, çev. Bünyamin Aydın-Yunus Emre Akbay, Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1/32, (2014).
Mengüşoğlu, Takyettin, Felsefeye Giriş, (Ankara: Doğu Batı Yay. 2017).
Platon, Kratylos, çev. Furkan Akderin, (İstanbul: Say Yay. 2015).
Oğul, Sadık, “Molla Fahreddin Arnâsî’nin et-Tarsîf fî İlmi’t-Tasrîf Adlı Eserinin Edisyon Kritiği”, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, (Diyarbakır: Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2019).
Sezgin, Fuat, Târihi Turasi’l-‘Arabî, trc. Mahmut Fehmi Hicâzî, (Riyad: el-Mektebetu’l- ‘Asriyeti’s-Suudiyye Vezâretu’t-Ta‘lim, 1411/1991).
Sîbeveyhi, el-Kitâb, thk. Abdüsselam Muhammed Harun, (Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1408/1988).
es-Sirâfi, Ebü’l-Hasan b. Abdullah, Ahabru’n-Nahviyîne’l-Basriyîn, thk. Muhammed ez-Zihnî-Muhammed Abdu’l-Mün‘im Hifâcî, (Mısır: Şirketu Mektebetu ve Matbatu Mustafa el-Bâbi el-Helebî ve Evlâduhu, 1374/1955).
es-Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî, el-İktirâh fi Usûli’n-Nahv, thk. Abdülhakim ‘Atiyye, (Beyrut: Dâru’l-Beyrutî,1427/2006).
Şensoy, Sedat “Şerh”, TDV İslâm Ansiklopedisi, (İstanbul: TDV Yay. 2010).
Şimşek, Şahin, Arap Gramerinin Kolaylaştırılması Bağlamında Yenilikçilik Hareketleri ve Arapça Öğretimine Etkileri, (Ankara: ilahiyat, 2019).
Tekin, Mahmut. “Molla Halil ve Onun el-Kâmûs'us-Sâni fî'n-Nahvi Ve's-Sarfi Ve'l-Meâni Adlı Eserin Kaynakları”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 12/65, (2019), 1395-1396.
Üzgör, Tahir, “Dîbâce”, TDV İslâm Ansiklopedisi, (İstanbul: TDV Yay. 1994). Temmâm, Hassân, el-Luġatu’l-‘Arabiyyetu Ma‘nâhâ ve Mebnâhâ, (Mağrib: Dâru’s-Sakâfe, 1415/1994),
Topuzoğlu, Tevfik Rüştü, “Hâşiye”, TDV İslâm Ansiklopedisi, (İstanbul: TDV Yay. 1997).
Yavuz, Yusuf Şevki, “Beyzâvî”, TDV İslâm Ansiklopedisi, (İstanbul: TDV Yay. 1992).
Yüksel, Emrullah, “Birgivî”, TDV İslâm Ansiklopedisi, (İstanbul: TDV Yay. 1992).