MOLLA SADRÂ’DA İLÂHİ FÂİLİYETİN NİTELİĞİ

Müslüman filozoflar Aristo’nun dillendirdiği dört illetten maddî ve formel illetleri mâhiyetsel, fâil ve ereksel illetleri de varlıksal illetler diye ayırdılar. Molla Sadrâ fâil illeti; tabîi ve ilâhi (icadî) illet olmak üzere iki kısımda ele alır. Tabîi fâil hazırlayıcı fâil, icadî fâil ise varlık bahşedici fâildir. Bir muvahhide göre her şeyin fâili Allah’tır. Ancak Allah’ın nasıl bir fâil olduğu hususunda ihtilaflar vardır. Müslüman filozoflar ilâhi fâiliyetin niteliğini ortaya koymak için bütün fâil türlerini ele almışlardır. Bu fâillerden Bi’l-kasd, Bi’r-rıza, Bi’l-inâye ve Bi’t-tecellî fâiller ilim ve iradeye sahip fâillerdir. Bi’l-kasd fâil bir gayeye binaen fillerini gerçekleştirir. Fiillerine ilmi de tafsilîdir. Bi’r-rızâ fâilin ilmi icattan önce icmâlî, icattan sonra ise tafsilîdir. Bi’l-inâye fâilin zâtına ilmi huzurî, fiillerine ise husulî ve tafsilîdir. Bi’t-tecellî fâil ise icattan önce fiillerini huzurî ilimle tafsilî bilir. Bu çalışmada Allah’a nispet edilme olasılığı olan bütün bu fâil türleri incelecek ve bu fâil türleri arasında Allah’a nispet edilme olasılığı olan fâil türü tespit edilecektir.

Anahtar Kelimeler:

Molla Sadrâ, Tabîi İllet, İlâhi İllet, Fâil İllet, Bi’l-inâye Fâil, Bi’t-tecellî Fâil

THE ATTRIBUTE OF EMANATIVE PERPETRATION IN MULLA SADRA

Muslim philosophers separated the material cause and formal cause as essential, and the efficient cause and intention cause as existential, which are the four causes stated by Aristoteles. Mulla Sadra addresses the efficient cause in two parts which are natural and emanative (creative) causes. Natural perpetrator is preparatory perpetrator and the creative perpetrator is the perpetrator bestowing entity. According to a almohad, Allah is the perpetrator of everything. However, there are disputes concerning what kind of perpetrator Allah is. Muslim philosophers dealt with all types of perpetrator to put forth the attributes of emanative perpetration. Agents by Intentional, Agreement, Providence, Manifestation are perpetrators who have knowledge and will. Agents by intentional perform their actions by the virtue of a purpose. Their knowledge is detailed in their actions. The knowledge of agent by agreement is collective before creation and detailed after creation. The knowledge of agents by providence on their entity is presential and their knowledge on their actions is conceptual and detailed. On the other hand, agents by manifestation have a detailed presential knowledge on their actions. This study addresses all the perpetrator types which may be attributed to Allah and identifies the perpetrator type which can possibly be attributed to Allah.

Keywords:

Mulla Sadra, Natural Cause, Emanative Cause, Efficient Cause, Agent by Providence, Agent by Manifestation,

PDF

___

Ahlakî, Merziye. Şerh-i Şevâhidü’r-rubûbiyye: Huda Şinasî. Tahran: Bonyâd-ı Hikmet-i İslâmî Sadrâ, 1391/2012.
Amulî, Abdullah Cevâdî. Felsefe Sadrâ. Kum: İntişârât-ı Esra, 1387/2008.
Aristo. Metafizik. Trc. Şerafeddin Horasanî. Tahran: İntişârât-ı Hikmet, 1389/2010.
Arslan, Ahmet. İlkçağ Felsefe Tarihi. 5. Baskı. 5 Cilt. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2016.
Aydın, Hasan. Eski Yunan’dan İslâm’ın Klasik Çağına Neden Kavramı ve Nedensellik Sorunu. İstanbul: 7 Renk Basım Yayıncılık, 2009.
Câmî, Abdurrahman b. Ahmed. Nakdü’n-nusûs fî Şerh-i Nakşü’l-fusûs. Tahran: Müessese-i Mutalıât ve Tahkikât-ı Ferhengi, 1370/1991.
Cevizci, Ahmet. Felsefe Tarihi. 6. Baskı. İstanbul: Say Yayınları, 2015.
Copleston, Frederick Charles. Tarîh-i Felsefe. Trc. Seyyid Celaleddin Müçtebevî. 9 Cilt. Tahran: İntişârât-ı İlmi ve Ferhengi, 1368/1989.
Dehkânî, Muhsin. Furuğ-i Hikmet. Kum: İntişârât-ı Bustân-ı Kitap, 1388/2009.
Dinanî, Gulam Hüseyin İbrahimî. Kavâid-i Külli-i Felsefî Der Felsefe İslâmî. 2 Cilt. Tahran: Pejûheşgâh-ı Ulûm-i İnsânî ve Mütâlaât-i Ferhengî, 1380/2001.
Fârâbî, Ebû Nasr Muallim-i Sânî Muhammed b. Muhammed b. Tarhan. es-Siyâsetü’l-medeniyye. Trc. Hasan Melekşâhî. Tahran: İntişârât-ı Suruş, 1376/1997.
Gareviyân, Muhsin. İslâm Felsefesine Giriş. Trc. Sedat Baran. İstanbul: Önsöz Yayıncılık, 2013.
İbn Rüşd, Ebû’l-Velid Muhammed b. Ahmed b. Muhammed. Tehafetü’t-Tehâfe. Trc. Hasan Fethi. Tahran: İntişârât-ı Hikmet, 1387/2008.
İbn Sînâ, Ebû Ali Hüseyin b. Abdullah b. Ali. Dânişnâme-i ‘Alâ’î. Thk. Muhammed Muin. Tahran: İntişârât-ı Encümen-i Asar-ı Milli, 1383/2004.
İbn Sînâ, Ebû Ali Hüseyin b. Abdullah b. Ali. el-Hikmetü’l-meşrıkiyye. Thk. Sedat Baran. Kum: İntişârât-ı Mehr-i Emirü’l-Müminîn, 1395/2016.
İbn Sînâ, Ebû Ali Hüseyin b. Abdullah b. Ali. el-İşarât ve’t-Tenbihât. 3 Cilt. Tahran: İntişârât-ı Defter-i Neşr-i Kitap, 1403/1983.
İbn Sînâ, Ebû Ali Hüseyin b. Abdullah b. Ali. eş-Şifâ: el-İlahiyyât. Thk. G. C. Anawati - Said Zayed. Tahran: İntişârât-ı Nâsır-ı Hüsrev, 1363/1984.
İbn Sînâ, Ebû Ali Hüseyin b. Abdullah b. Ali. et-Ta‘likât. Thk. Abdurrahman Bedevi. Kum: Mektebetü’l-İ‘lami’l-İslâmî, 1411/1990.
İbn Sînâ, Ebû Ali Hüseyin b. Abdullah b. Ali. Kitâbu’ş-Şifa: Metafizik II. Trc. Ekrem Demirli - Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2004.
İbn Sînâ, Ebû Ali Hüseyin b. Abdullah b. Ali. Resâilü İbn Sînâ. Kum: İntişârât-ı Bidâr, 1400/1980.
Kenny, Anthony. Antik Felsefe. Trc. Serdar Uslu. 2. Baskı. 4 Cilt. İstanbul: Küre Yayınları, 2011.
Molla Sadrâ, Sadrüddîn Muhammed b. İbrâhîm eş-Şîrâzî. el-Arşiyye. Tahran: İntişârât-ı Mevlâ, 1391/2012.
Molla Sadrâ, Sadrüddîn Muhammed b. İbrâhîm eş-Şîrâzî. el-Hikmetü’l-Müte’âliye fî Esfâri’l-Akliyyeti’l-Erbaa. 9 Cilt. Beyrut: Daru İhyai’t-Türas, 1401/1981.
Molla Sadrâ, Sadrüddîn Muhammed b. İbrâhîm eş-Şîrâzî. el-Mebde’ ve’l-Me’âd. Thk. Seyyid Celaleddin Aştiyânî. Kum: İntişârât-ı Defter-i Tebligât-ı İslâmî, 1380/2001.
Molla Sadrâ, Sadrüddîn Muhammed b. İbrâhîm eş-Şîrâzî. el-Meşâ’ir. Trc. Gulam Hüseyin Ahenî. Tahran: İntişârât-ı Mevlâ, 1392/2013.
Molla Sadrâ, Sadrüddîn Muhammed b. İbrâhîm eş-Şîrâzî. Hudusü’l-Âlem. Trc. Muhammed Hacevî. Tahran: İntişârât-ı Mevlâ, 1408/1988.
Molla Sadrâ, Sadrüddîn Muhammed b. İbrâhîm eş-Şîrâzî. Mefâtihü’l-gayb. Thk. Muhammed Hacevî. Tahran: İntişârât-ı Müessese-i Mütalaât ve Tahkikât-ı Ferhengi, 1363/1984.
Molla Sadrâ, Sadrüddîn Muhammed b. İbrâhîm eş-Şîrâzî. Risâle fî’l-Hudus. Thk. Seyyid Hüseyin Museviyan. Tahran: Bonyad-ı Hikmet-i Sadrâ, 1378/1999.
Molla Sadrâ, Sadrüddîn Muhammed b. İbrâhîm eş-Şîrâzî. Şevâhidü’r-Rubûbiyye fi’l-Menâhici’s-Sülûkiyye. 2 Cilt. Meşhed: Müesese-i Metbuât-ı Dinî, 1388/2009.
Molla Sadrâ, Sadrüddîn Muhammed b. İbrâhîm eş-Şîrâzî. Ta‘lika Ber Şerh-i Hikmetü’l-İşrâk. Kum: İntişârât-ı Bidâr, ts.
Muallimî, Hasan. Hikmet-i Sadrâ-i: Şerh ve Talika Ber Şevâhidü’r-Rubûbiyye fi’l-Menâhici’s-Sülûkiyye. Kum: İntişârât-ı Hikmet-i İslamî, 1394/2015.
Râzî, Ebû Abdullah Fahreddin Muhammed b. Ömer Fahreddin. el-Mebâhisü’l-meşrıkiyye. 2 Cilt. Kum: İntişârât-ı Bidâr, 1370/1991.
Sacidî, Ali Muhammed. “Sadr’ul-Mütellihin Şirazi ve Nahve Fâiliyet-i Hakk Teâlâ Der Nizam-ı Aferiniş”. Faslname Endişe-i Dini Danışgah-ı Şiraz 1/1 (1383/2004): 41-62.
Sebzevârî, Molla Hâdî b. Mehdi. Şerhü’l-Manzume. Thk. Muhsin Bidârfer. 2 Cilt. Kum: İntişârât-ı Bidâr, 1390/2011.
Sühreverdî, Ebü’l-Fütûh Şehâbeddin Yahyâ b. Habeş. Hikmetü'l-İşrâk. Thk. Henry Corbin. Tahran: Müessese-i Mütalaât ve Tahkikât-ı Ferhengi, 1373/1994.
Sühreverdî, Ebü’l-Fütûh Şehâbeddin Yahyâ b. Habeş. Mecmuâ-i Müsannefât-ı Şeyh-i İşrâk. Thk. Henry Corbin. 4 Cilt. Tahran: Pejûheşgâh-ı Ulûm-i İnsânî ve Mütâlaât-i Ferhengî, 1380/2001.
Şirvânî, Ali. Hesti ve İlele An Der Hikmet-i Meşşâ. Kum: Pejohişhâh-ı Havza ve Danişgâh, 1363/1984.
Şirvânî, Ali. Şerh-e Mustelihât-ı Felsefî. Kum: Defter-i Tebliğât-ı İslâmî, 1391/2012.
Tabatabaî, Allame Muhammed Hüseyin b. Muhammed b. Muhammed Hüseyin. Bidâyetü’l-hikme. Kum: İntişârât-ı Dârü’l-İlm, 1377/1998.
Tabatabaî, Allame Muhammed Hüseyin b. Muhammed b. Muhammed Hüseyin. Nihâyetü’l-hikme. 3 Cilt. Kum: İntişârât-ı Defter-i Tebligât-ı İslâmî, 1378/1999.
Teftazânî, Mesûd b.Ömer. Şerhü’l-Makâsıd. 5 Cilt. Kum: İntişârât-ı Râzî, 1412/1991.
Tûsî, Ebû Ca‘fer Nasîrüddîn Muhammed b. Muhammed b. Hasen. Şerhü’l-İşarât vet-Tenbihât. 3 Cilt. Kum: İntişârât-ı Bustân-ı Kitap, 1386/2007.
Wall, Jean. Ma Ba’de’t-Tabia. Trc. Yahya Mehdevi. Tahran: İntişârât-ı Harezmi, 1370/1991.
Yesribî, Seyyid Yahya. Tarih-i Tahlîli İntikâdi-i Felsefe İslâmî. Tahran: Pejohişgâh-ı Ferheng ve Endişe İslâmî, 1387/2008.
Yezdî, Muhammed Taki Misbah. Amuzeş-i Felsefe. 2 Cilt. Kum: Sazmân-ı Tebligât-ı İslâmî, 1378/1999.