Şam Valiliğine Giden Yol: ʻAzm-zâde İsmail’in Şam Valiliği Öncesi Kariyeri

ʻAzm-zâde İsmail’in, Şam valiliğine tayin edilmeden önce Bilâd-ı Şam’ın kuzeyindeki bazı sancakların idaresinde bulunduğu bilinir. Ancak Maʻarratü’nNuʻmân, Hama ve Humus gibi bölge sancaklarına bağlı mukataalarda 1719’da başlayan ve yaklaşık beş yıl süren idari-mali tasarrufunun ayrıntıları ve bölgenin göçer demografisinin kontrolünde aldığı rol hakkında ilgili literatürde pek bir bilgiye rastlanmaz. İsmail’in söz konusu mukataalardaki etkinliği ve sonrasındaki yükselişi, Osmanlı hükümetinin inisiyatifiyle 1690’larda Türkmen ve Kürd göçerlerinin Rakka’ya iskânına girişilmesinin yol açtığı sosyal ve siyasi dalgalanmaları kontrol etmede giderek artan bir role sahip olan Rakka ve Halep valileriyle işbirliği yapmasıyla yakından ilgiliydi. Bu esnada malikâne olarak iltizamını aldığı söz konusu sancaklara bağlı mukataalardan elde ettiği gelir, İsmail’in siyasi gücüne katkıda bulunmuş olmalıdır. İskân süreciyle aynı dönemde, bölgede yüzyıllardır göçerlerin kontrolünde işbirliğine başvurulan Mevâlî Urbânı liderleri, yerleşik ahaliyi ve diğer göçer aşiretleri rahatsız edici saldırılar yapmaya başlamışlardır. Bu gelişmelerin bir sonucu olarak bölgede hükümetin öncelikli beklentisi güvenliğin sağlanması doğrultusunda olmuştur. Askerî kökenli olan babası İbrahim’in almış olduğu Maʻarra’daki yerel mültezimliği devam ettiren İsmail, sonrasında atandığı Hama ve Humus zabitliği esnasında merkezî hükümetin güvenlik politikasının uygulayıcılarından biri olmuş, bu konudaki performansıyla hükümet nezdinde tanınırlığını ve güvenirliğini arttırmayı başarmıştır. Hükümetin, kendisini Trablusşam valiliği ve cerde hizmetinde kısa süreli denemesinden sonra, ailesinin uzun yıllar sürdürecek olduğu Şam valiliğine atanmasında İsmail’in Bilâd-ı Şam’ın kuzeyinde gösterdiği performans etkili olmuştur.

Anahtar Kelimeler:

Yerel Güçler, ʻAzm-zâdeler, İsmail Paşa, Hama, Trablusşam Eyaleti

The Way to the Governorship of Damascus: Ismaʻil al-ʻAzm’s Career Before His Governorship

It is known that Ismaʻil al-ʻAzm oversaw some sanjaks North of Bilad al-Sham before his appointment to the governorship of Damascus. However, there was little mention of his role in the control of nomadic demography. His administrative and fiscal oversight began in 1719 and lasted five years in the muqataas of local sanjaks such as Ma‘arrat al-Nu‘man, Hama, and Homs. Ismail’s efficiency and his rise afterward was related to his cooperation with the governors of Raqqa and Aleppo, who played an increasing role in controlling the social and political fluctuations caused by the settling of Turcoman, Kurdish, and Bedouin (Urbân) nomads in Raqqa, which was initiated by the Ottoman government in the 1690s. The income from muqataʻas in the aforementioned sanjacks, which Ismaʻil managed as a lifetime tax farm (malikane), contributed to his political power and helped him emerge as a useful local power. Leaders of the Mawāli Bedouins began perpetrating disruptive activities and banditry against both the settled population and other nomadic tribes during the same period of the settlement process. Hama and Homs sanjaks were in a strategic location southwest of the Raqqa settlement territory for the control of nomads and in the way of surra and hajj caravans. Ismaʻil, who continued his military-originated father Ibrahim’s local tax farm in Maʻarra, became an executive of central government’s security policies during his post in Hama and Homs. İsmail managed to increase his recognition and credibility in the eyes of the government thanks to his performance in controlling local nomads. His support in the conflict with the Abbas family from Mawāli Bedouins, whose attacks undermined the settlement process in the region, ensured his transition from the post of zabit to the position of the official mediator, beğlerbeğlik (regional province). In addition to İsmail’s diligent service in the command of cerde troops, which protect the province of Tripoli and hajj passengers, his performance in dealing with the nomads in North of Bilad al-Sham contributed to Ismail’s appointment to the governorship of Damascus—a post that his family would carry for many years.

Keywords:

Local Powers, ‘Azm Family, Ismaʻil al-‘Azm, Hama, the Province of Tripoli,

PDF

___

Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı, Devlet Arşivleri Osmanlı Arşivi (COA): Maliyeden Müdevver Defterler (MAD): 2945, 3439, 6549, 9505, 9895, 9899, 9906, 9908, 10159, 10160, 10162, 10167. Mühimme Defterleri (MD): 115, 116, 125, 126, 127, 129, 130, 131.
Kamil Kepeci Defter Tasnifi (KK.d): 182. Baş Muhasebe Kalemi Muhallefât Defterleri (D.BŞM.MHF. d): 12434; Dosyaları: 40-20. Trablusşam Sicilleri Defterleri: 4.
Abou-El-Haj, Rifaat Ali. “The Ottoman Vezir and Paşa Households 1683-1703: A Preliminary Report”. Journal of the American Oriental Society 94, sy 4 (Ekim 1974): 438-447.
Atalar, Münir. Osmanlı Devleti’nde Surre-i Hümayun ve Surre Alayları. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1991.
Barbir, Karl K. Ottoman Rule in Damascus, 1708-1758. Princeton Legacy Library. Princeton University Press, 2016.
Başar, Fahameddin. Osmanlı Eyâlet Tevcihâtı (1717-1730). Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1997.
Cundî, Muhammed Selim el-. Tarihu Ma’arratü’n-Nu’mân. Dımaşk: Matbaa et-Terakki, 1963.
Çakar, Enver. “XVI. Yüzyılda Şam Beylerbeyiliğinin İdarî Taksimatı”. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 13, sy 1 (2003): 352-374.
———. “XVII. Yüzyılın Ortalarında Trablusşam Şehrinin Sosyal ve İktisadı Durumu (1645 Tarihli Mufassal Tahrir Defterine Göre)”. Tarih Araştırmaları Dergisi 23, sy 35 (2004): 45-69.
Çakır, Baki. Osmanlı Mukataa Sistemi (XVI-XVIII. Yüzyıl). İstanbul: Kitabevi Yayınevi, 2003.
Danişmend, İsmail Hâmi. İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi. C. 4. İstanbul: Türkiye Yayınevi, 1972.
Demirkent, Işın. “Ma’arretünnu’man”. DİA, 27:274-76. İstanbul: TDV Yayınları, 2003.
Evliyâ Çelebi. Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnamesi: Konya-Kayseri-Antakya-Şam-Urfa-Maraş-Sivas-Gazze-Sofya-Edirne. Editör Seyit Ali Kahraman ve Yücel Dağlı. C. 3. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2012.
Faroqhi, Suraiya. “Krizler ve Değişim, 1590-1699”. Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, C. II. (İstanbul: Eren Yayınları, 2004), 537-757.
Genç, Mehmet. “İltizam”. DİA, 222:154-58. İstanbul: TDV Yayınları, 2002.
———. Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Ekonomi. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2000.
Gibb, H.A.R., ve Harold Bowen. Islamic Society and the West. C. I. II c. London: Oxford University Press, 1960.
Güler, Mustafa. “XVIII. Yüzyıl Suriye Hac Yolunda Urban Kaynaklı Güvenlik Problemleri ve Çözüm Yolları”. İçinde Suriye: Tarih, Siyaset, Dış Politika. Ed. H. Mustafa Eravcı. 17-44. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2018.
Güner, Selda. “16. ve 18. Yüzyıllar Arasında Osmanlı Arabistan’ında Merkez-kaç İlişkileri: Eşkıyâ-yı Urbân ve Devlet”. Amme İdaresi Dergisi. 52/3 (2019): 67-93.
Halaçoğlu, Yusuf. XVIII. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nun İskan Siyaseti ve Aşiretlerin Yerleştirilmesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2014.
Halebî, Muhammed Ragıb et-Tabbah. el-İ‘lâmü’n-Nübelâ bi-TarihiHalebü’ş-Şehbâ. C. VI. Halep: Menşurat Darü’l-Kalemi’l-Arabî, 1988.
Hathaway, Jane. Osmanlı Mısır’ında Hane Politikaları Kazdağlıların Yükselişi. Çev: Nalan Özsoy. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2009.
———. “Rewriting Eighteenth-Century Ottoman History”. Mediterranean Historical Review 19/1 (Haziran 2004): 29-53.
Holt, P. M. Egypt and The Fertile Crescent 1516-1922. New York: Cornell University Press, 1966.
Hourani, Albert. “The Changing Face of the Fertile Crescent in the XVIIIth Century”. Studia Islamica. 8 (1957): 89-122.
Hourani, Albert. The Emergence of the Modern Middle East. Berkeley u.a: Univ. of California Pr,1981.
Itzkowitz, Norman. “Men and Ideas in the Eighteenth Century Ottoman Empire”. İçinde Studies in Eighteenth Century Islamic History, editör Thomas Naff ve Roger Owen, 4-22. Illinois: Southern Illinois University Press, 1977.
İbn Kennân, Muhammed b. İsa. Havâdis el-Yevmiyye min Tarîh İhdâ Aşere ve Elf ve Mie. Thk. Ekrem Hasen Ulebî. c. I. Şam: yy.y., 1994.
İbn Kennân, Muhammed es-Salihî. el-Mevâkibü’l-İslâmiyye fi’l-memâlik ve’l-mehâsini’ş-Şâmiyye. 2 cilt. Şam: Vizaretü’s-Sekâfe, 1992.
İsmail, Adil. Documents Diplomatıques et Consulaires Relates a L’Histoıre Du Liban. 11 cilt. Beyrut, 1975.
Karaca, Ali. “Azm/Kemikoğlu Ailesi”. İçinde Uluslararası Osmanlı Tarihi Sempozyumu Bildirileri, 387-404. İzmir: Türk Ocakları İzmir Şubesi, 1999.
Khoury, Dina Rızk. Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Taşra Toplumu, Musul, 1540-1834. Çev. Ülkün Tansel. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1999.
Kılıç, Orhan. Osmanlı Devleti’nin İdarî Taksimatı- Eyalet ve Sancak Tevcihatı. Elâzığ, 1997.
Koç, Yahya. Bilâd-ı Şam’da Osmanlı İktidarı ve Yerel Güçler. İstanbul: Küre Yayınları, 2021.
Konuk, Yunus Emre. “Sultan IV. Murad’ın Bağdad Seferi ve Kasr-ı Şirin Antlaşması”. Afyon Kocatepe Üniversitesi, 2005.
Lockman, Zachary. Hangi Ortadoğu? Oryantalizm Tarih Siyaset. Çev. Burcu Binici. İstanbul: Küre Yayınları, 2010.
Masters, Bruce. Osmanlı İmparatorluğu’nun Arapları 1516-1918: Sosyal ve Kültürel Bir Tarih. İstanbul: Doğan Kitap, 2017.
Muhammed el-Mekkî, Havâdis Hıms el-Yevmiyye, 1100/1688-1135-/1722 (Al Manhal, 2012).
Okawara, Tomoki. “Searching For The Orıgıns of An Ottoman Notable Family: The Case Of The ‘Azms”. Archivum Ottomanicum, sy 34 (2017): 39-47.
Orhonlu, Cengiz. Osmanlı İmparatorluğu’nda Aşiretlerin İskânı. İstanbul: Eren Yayıncılık, 1987.
Öztürk, Mustafa. “1616 Tarihli Halep Avarız-Hane Defteri”. OTAM(Ankara 8, sy 8 (1997), 249-293.
Özvar, Erol. Osmanlı Maliyesinde Malikâne Uygulaması. İstanbul: Kitabevi Yayınevi, 2003.
Rafeq, Abdul-Karim. The Province of Damascus 1723-1783. Beyrut: Khayats, 1970.
Reilly, James A. A Small Town in Syria: Ottoman Hama in the Eighteenth and Nineteenth Centuries. Oxford; New York: P. Lang, 2002.
Sahillioğlu, Halil. “Osmanlı Döneminde Irak’ın İdari Taksimatı”. Belleten. Çev. Mustafa Öztürk. 44/78 (t.y.): 1233-1257.
Sajdi, Dana. Şamlı Berber-18.Yüzyıl Biladü’ş-Şam’ında Yeni Okuryazarlık Kitap Açıklaması. Çev. Defne Karakaya. İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları, 2017.
Salzmann, Ariel. Modern Devleti Yeniden Düşünmek Osmanlı Ancien Regime’i. Çev. Ayşe Özdemir. İstanbul: İletişim Yayınları, 2011.
Sarınay, Yusuf, ed. 397 Numaralı Haleb livâsı mufassal tahrîr defteri: 943/1536. T.C. Başbakanlık Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Defter-i hâkânî dizisi 16. Ankara: T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, 2010.
Schilcher, Linda Schatkowski. Families in politics: Damascene factions and estates of the 18th and 19th centuries. STUTTGART: Steiner-Verlag-Wiesbaden, 1985.
Sevinç, Tahir. Osmanlı Devleti İdaresinde Surre-i Hümâyun: Surre Akçesi, Kaynakları ve Haremeyn’e Ulaştırılması (XVII. ve XVIII. Yüzyıllar). İstanbul: İdeal Kültür Yayıncılık, 2020.
Shamir, Shimon. “The Azm Walis Of Syria (1724-1785), The Period Of Dynastic Succession In The Government Of The Walayahs, Damascus, Sidon, And Tripoli”. Princeton University, 1961.
Şera, İbrahim Faur eş-. “Mevkıfu’l-Kabâil el-Bedeviyye min Kâfileti’l-Hac eş-Şâmî fî’l-Karneyn es-Sâbi’ Aşer ve’s-Sâmin ’Aşer el-Mîlâdiyeyn”. Dirasatu Mecelletü Ilmiyye Muhakkeme. 29 (2002): 319-348.
Şerif, Hikmet Bey. Tarih Trablusşam. Trablus, 1987.
Tabakoğlu, Ahmet. Osmanlı Mali Tarihi. İstanbul: Dergah Yayınları, 2016.
Toledano, Ehud R. “The Emergence of Ottoman-Local Elites (1700-1900): A Framework for Research”. İçinde Middle Eastern Politics and Ideas: A History from within. ed. Ilan Pappe ve Moshe Ma’oz, 145-62, 1997.
Winter, S. H. “The Province of Raqqa under Ottoman Rule, 1535-1800: A Preliminary Study”. Journal of Near Eastern Studies. 68/4 (Ekim 2009): 253-268.
Winter, Stefan, ve Mafalda Ade, ed. “Alep et l’emirat du desert (çöl beyliği) au xviie-xviiie siecle”. içinde Aleppo anditsHinterlandin the OttomanPeriod / Alep etsaprovince a l’epoque ottomane. (Brill, 2019), 86-108.
Ziyâde, Hâlid. Sicillâtü’l-Mahkemeti’ş-Şer'iyye - “el-Hukbetü’l-Osmâniyye”: el-Menhec ve’l-Mustalah. Beyrut: el-Merkezü’l-Arabî li’l-ebhâs ve dirâseti’s-siyâsât, 2017.