ŞEMSE İKONOGRAFİSİ İÇİN BİR ÖNERİ

Ernst Cassirer’e göre insan etkinliği sadece düşünmeyi değil tinselliği de içerdiğinden, insanın akıllı hayvan olarak değil, sembolleştiren hayvan olarak tanımlanması gerekir. İnsanın kültüre sahip olmasının nedeni de sembollerle düşünebilmesidir. Özellikle kutsala yönelik geleneksel sanatlarda ise sanatçının öznel tercihlerinden daha belirleyici olan, gelenekte bulunan sembolik anlatımların kullanımıdır. Bu çalışmanın amacı, Türk İslam Sanatlarında aynı isimle ama değişik form ve türlerde karşılaşılan “Şemse” formunun nasıl bir düşünme şekli ile ortaya çıktığını ve anlatımının ne olabileceğini felsefe, tarih ve sanatın bakış açılarından ikonografik yöntemle değerlendirerek açığa çıkarmaya çalışmaktadır. Kadim Türk kültüründe önemli bir otorite ve aydınlatma sembolü olarak güneş içeriğine de sahip olan şemsenin, özellikle İslam’ın yayılma dönemindeki Kur’an-ı Kerim’lerin cilt kapaklarında kullanıldığında kitabı, bilgiyi ve “Nur” u yansıtan bir sembol olarak görüldüğü anlaşılmaktadır. Şemse formunun tüm içeriği mitik ve dini bir düşünce ışığında ele alındığında, şemse sembolizmi; Yaradan’ın Nur’u, kozmosun düzenleyicisi, bilginin kaynağı ve tevhit ilkesidir. İlk kez kitap sanatlarında ortaya çıkan bu formun, daha sonra bu sembolizmine uygun olarak ya da deforme edilerek, teknik ve estetik amaçlar içinde birçok sanat uygulamasında kullanıldığı düşünülebilir.

Anahtar Kelimeler:

şemse, sembolizm, Türk İslam Sanatı, cit sanatı, İkonografi

A SUGGESTION FOR ICONOGRAPHY OF SUNBURST

According to Ernst Cassirer, since human activity includes not only thinking but also spirituality, man should be defined not as an intelligent animal, but as a symbolizing animal. The reason why man have culture is that man can think with symbols. Especially in traditional arts for the sacred, the use of symbolic expressions found in tradition is more determinant than the artist's subjective preferences. The aim of this research is to rationalize how the sunburst motif (şemse), which we encounter in Turkish Islamic Arts with the same name but in different forms and genres, emerged and what its expression could be by evaluating it with iconographic method from the perspectives of philosophy, history and art. It is understood that the sunburst, which has the sun content as an important authority and illumination symbol in ancient Turkish culture, is seen as a symbol that reflects the book, knowledge and "Nur" (light), especially when used on the covers of the Qur'an in the period of Islam's spread. When the whole content of the sunburst form is considered in the light of a mythical and religious thought, the sunburst symbolism is; The Light of the Creator, the organizer of the cosmos, the source of knowledge and the principle of “Tawhid” (oneness). It can be thought that this form, which first appeared in bookbinding arts, was later used in many art applications for technical and aesthetic purposes, in accordance with this symbolism or by being deformed.

Keywords:

Şemse, Symbolism, Turkish Islamic Art, Bookbinding, İconography,

PDF

___

Akturan, B. (2013). Mimari Süslemede Şemse Kullanımı: İstanbul’daki Uygulamalar. Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi ve Sanatları Ana Bilim Dalı.
Algaç, Ş. Fatih (1994). Dönemi Kitap Sanatında Sayfa tasarımı. Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji ve Sanat Tarihi A.B.D.
Alparslan, E. (2018). “’Soğuk Şemse’ Tekniği ve Kayseri Raşit Efendi Yazma Eser Kütüphanesinde Bulunan ‘Soğuk Şemse’ Ciltler Üzerine Bir Araştırma”. Ulak Bilge 6 (21), 193-206.
And, M. (2008). Minyatürlerle Osmanlı-İslâm Mitologyası. İstanbul:Yapı Kredi Yayınları. Arıtan, A. S. (2010). “Batı Dünyasının Türk Cild Tarihine Bakışı ve Türk Cild San’atı’nın Tarih İçindeki Gelişimi”. İstem 8, 15: 169 – 192.
Arıtan, A. S. (1993). “Ciltçilik”. TDV İslam Ansiklopedisi c.7. İstanbul: Türk Diyanet Vakfı, 551-557.
Aslanapa, O. (1989). Türk Sanat Tarihi. İstanbul: Remzi Kitabevi.
Bakır, T. S. (2010). “İznik Çinilerinde ‘Şemse’ Formu’. Sanat Dergisi, 0 (7) , 96-104
Bilgin, O. (2013). “Yazma". TDV İslam Ansiklopedisi c. 43. İstanbul: Türk Diyanet Vakfı, 2013, 369-373.
Binark, İ. (1975). Eski Kitapçılık Sanatlarımız. Ankara: Kazan Türkleri Kültür ve Dayanışma Vakfı.
Bozkurt, N. (2003). “Medrese”. TDV İslam Ansiklopedisi c. 28. İstanbul: Türk Diyanet Vakfı, 323-327.
Bozkurt, N. (2010). “Şemse”. TDV İslam Ansiklopedisi c. 38. İstanbul: Türk Diyanet Vakfı, 518.
Cassirer, E. (1944). An Essay on Man. New York: Doubleday&Company, Inc.
Cığ, K. (1971). Türk Kitap Kapları. İstanbul :Yapı ve Kredi bankası A.Ş..
Critchlow, K. (1976). Islamic Patterns An Analytical And Cosmological Approach. London: Keith Hames and Hudson.
Derman, Ç. ( 1999). “Osmanlı Asırlarında Üslup ve Sanatkarlarıyla Tezhib Sanatı”. Osmanlı Ansiklopedisi c. 11, Kültür Sanat. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları. 108-119.
Dirim, R. (2010). İznik Çinisinde Şemse Uygulamaları. Yüksek Lisans Tezi, Adapazarı: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Geleneksel Türk El Sanatları Enstitü Bilim Dalı.
Esin, E. (2003). Orta Asya’dan Osmanlı’ya Türk Sanatında İkonografik Motifler. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
Kaşgarlı, M. (1986). Divanü Lûgat-it Türk. (Besim Atalay). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, Cilt I.
Maraşlı, S. (2013).” 15. Yüzyıl Kitap Cildlerindeki Süsleme Tasarımlarının Mimari Süslemelere Etkisi (Diyarbakır Safa Parlı Camii Işığı Altında)”. Zeitschrift für die Welt der Türken, 5 (3), 75-94.
Mitchell, W.J.T. (2005), İkonoloji: İmaj, Metin, İdeoloji, (çev. H. Arslan), İstanbul: Paradigma Yayıncılık.
Mülayim, S. (2008). Araştırmacıya Notlar, İstanbul: Kişisel yayın.
Ögel, B. (1995). Türk Mitolojisi II. Cilt. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Özcan, Y. (1990). Türk Kitap Sanatında Şemse Motifi. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
Özlem, D. (2008). Kültür Bilimleri ve Kültür Felsefesi. (5. Basım) Ankara: Doğu Batı Yayınları.
Panofsky, E. (1972). Studies in Iconology. Colarado : Westwiev Press.
Peker, U. A. (1998). “Ortaçağ Anadolu Mimarisinde Anlam”, Arkeoloji ve Sanat, 85, 29-37.
Peker, U A. “Selçuklu Mimarisi’nde Anlam”. Kayseri Büsam Şehir Akademi 2017 Bahar Dönemi Konferansı. 9 Aralık 2017.
Raby, J., Tanındı, Z. (1993). Turkish bookbinding in the 15th Century, The Foundation of an Ottoman Court Style. London: Azimuth Editions.
Roux, J. P. (2011). Eski Türk Mitolojisi. (Musa Yaşar Sağlam). İstanbul: BilgeSu Yayıncılık.
Simonson, L. H. (2011). What does Islamic Art mean for Islam. Yüksek Lisans Tezi. Portland: Reed College Felsefe, Din, Psikoloji ve Dilbilim Bölümü.
Sutton, D. (2007). Islamic Design A Genius for geometry, Withhshire, England: The Cromwell Press.
Tanındı, Z. (1999). “Osmanlı Sanatında Cilt”. Osmanlı Ansiklopedisi C.11, Kültür Sanat. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 103-107.
Taşpınar, İ. (2017). “Titus Burckhardt ve Mimaride Dini Sembolizm”. Milel ve Nihal, 14 (2), 160-174.
Teoman, B. (2018). “Konya Darplı Anadolu Selçuklu Sikkeleri”. İpek Yolu Dergisi, I, Yeni İpek Yolu dergisi Özel Sayı, 147-166.
Uzun, M. İ. (1998). “Hilye”. TDV İslam Ansiklopedisi c. 38. İstanbul: Türk Diyanet Vakfı, 44-47.
Mitra,Antik Pers Mitolojisi. https://www.ancient.eu/Ancient_Persian _Mythology/ . (Erişim Tarihi:07.08.2020).
Sembol/simge, TDK sözlüğü. https://sozluk.gov.tr/ (Erişim Tarihi:07.08.2020).
Shamash. https://www.britannica.com/topic/Shamash (Erişim Tarihi:07.08.2020).