Türk-İslam Kültüründeki Destimal Geleneği ile Hristiyan İnancındaki Kutsal Mendil İkonografisinin Karşılaştırılması

Osmanlı Devleti’nde 18 ve 19. yüzyıllarda destimal törenleri yapıldığı bilinmektedir. Her yıl Ramazan ayının on beşinde Topkapı Sarayı’nda gerçekleştirilen Hırka-i Saadet ziyaretinde Osmanlı padişahı tarafından destimal adı verilen mendiller dağıtılırdı. Bu mendiller, Hz. Muhammed’in kullanmış olduğu hırkaya temas ettirilerek kutsallaştığına inanılan eşyalardı. Devlet erkânında bulunan önemli kişilerden başlayarak toplumun farklı kesimlerinden insanlara dağıtılan mendiller aracılığıyla Hırka-i Saadet’e duyulan saygı ve sevginin paylaşılması sağlanmıştır. Kutsiyet atfedilen bu destimallerin sosyal bir ikonografi oluşturdukları söylenebilir. Hristiyan inancındaki Kutsal Mendil ikonografisinin doğuşunu anlatan rivayetlerden birine göre; Edessa (Urfa) Kralı V. Abgaros, çaresi bulunamayan bir hastalığa yakalanır. Aynı dönemde mucizeler gerçekleştirerek hastaları iyi eden Hz. İsa’nın adını duymuştur. Hastalığına çare olabileceğini düşünerek onun resmini yapması için birini görevlendirir. Gönderilen elçinin resmi tamamlayamadığını anlayan Hz. İsa, yüzünü bir mendile/örtüye silerek terli mendili elçiye uzatır. Hz. İsa’nın yüzünün şeklinin bu mendile/örtüye çıktığına inanılmaktadır. Örtüdeki tasvirin Hz. İsa’nın görselleştirildiği eserlere de kaynaklık ettiği düşünülmektedir. Bu tasvirin en önemli özelliği hastalara şifa verdiğine inanılmasıdır. İnsan eliyle yapılmadığına inanılan suret, mucizevi bir yaratım sürecine sahip olması nedeniyle de saygınlık kazanmıştır. Bu çalışmada, Hristiyan inancında yer alan ve araştırmacılar tarafından ilk ikona olarak da kabul gören “Kutsal Mendil” (Hagion Mandylion) ile Türk-İslam geleneğinde devlet eliyle törene dönüştürülmüş olduğunu gördüğümüz “Destimal-i Şerif” mendilleri, ikonografik açıdan karşılaştırılarak iki ikonografinin ortak ve farklı yönleri üzerinde durulacaktır. Her iki dinde de çeşitli açılardan kutsiyet atfedilen bu mendiller “koruyucu kutsal eşya” olarak görülmüştür. Bunun yanı sıra uğurlu, mübarek ve bereketli sayılmakla birlikte kimi zaman da şifa umulan ve manevi değeri yüksek bir eşya olarak değer verildiğini söylemek mümkündür. Bu çalışmada, peygamberlerin ya da mübarek kabul edilen kişilerin bedenlerinden temas yoluyla nesneye geçen kutsiyet üzerinde durularak eşyaya kutsiyet kazandırma meselesinin irdelenmesi amaçlanmaktadır.

Anahtar Kelimeler:

Destimal, kutsal mendil, Türk İslam kültürü, Hristiyanlık, ikonografi

Comparison of the Destimal Tradition in Turkish-Islamic Culture and the Iconography of Hagion Mandylion in the Christian Belief

While the items left behind after death are commemorated with the memory of the deceased and kept by their relatives, in case of the death of an important person, it is seen that these items are attributed to a larger audience based on the place the person has in the society. In all religions, objects associated with the sacred are valued. The materialization of the sacred and its worldly appearance are generally examined in four main groups: Holy places, holy times, holy beings (persons) and holy objects. These sacred objects, in other words, the Sacred Relics, of which great care is taken to be preserved, are highly respected by the society. It is seen that the objects considered sacred in religions are considered as binding on the society. The most important example of this was in the Ottoman Empire between the thirteenth and nineteenth centuries. It is the Destimal Tradition that has become traditional for centuries. In the Destimal Ceremony held in the Topkapı Palace, towels called destimal are distributed by the Ottoman Sultan during the visit to the Hırka-i Saadet, which is repeated on the fifteenth of Ramadan every year. It can be said that these destimals, which are sanctified in terms of providing the opportunity to touch the sacred, integrate with it and bring it into life, constitute a social iconography. According to one of the narrations describing the birth of the holy towel iconography in the Christian faith; King Abgaros V of Edessa (Urfa) fell ill with an incurable disease. In the same period, he heard the name of Jesus. Thinking that he can cure his illness, he assigns someone to paint his picture. It is believed that the towel / cover that he gives to the person who wants to paint the picture of Jesus, wipes his sweat and puts his face on it. The most important feature of the depiction on the cover, which is known to be the source of the works in which Jesus is visualized by considering the original, is the belief that it heals the sick. The image, which is believed not to have been made by human hands, has gained respect due to its miraculous creation process. Destimal marks cardigan, while cardigan emphasises the Prophet Muhammad and Hagion Mandylion marking Jesus. While carrying the traces of cardigan and destimal contact, when it comes to holy towel, image is added to it. From this point of view, the belief that the depiction of Jesus appeared ‘without human touch’, that ‘miraculously’, differentiates its nature. In this study, the “Holy Towel” (Hagion Mandylion), which is included in the Christian faith and is accepted as the first icon by researchers, and the “Destimal-i Şerif” towels, which we see transformed into a ceremony by the state in the Turkish-Islamic tradition, are compared iconographically and the common and different aspects of the two iconographies. These towels, which are attributed to holiness from various aspects in both religions, were seen as “protective sacred items”.

Keywords:

Destimal, hagion mandylion, Turkish Islamic culture, Christianity, iconography,

PDF

___

Ağca Diker, S. (2019), Has Oda ve Teşkilatı, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
Aksoy, M. (2021). Kutsal Sanat Söylemini Mescid-i Nebevi Üzerinden Yeniden Düşünmek. Çeşm-i Cihan. (8/1), 58-81.
Andı, M. F. (2019). Türk Sanatı ve Edebiyatında Mukaddes Emanetlerin İşlenişi, 500. Yılında Mukaddes Emanetler Kitabı. İstanbul: Kültür Sanat Basımevi.
Atalar, M. (1994). Kutsal Emanetler, XII. Türk Tarih Kongresi, 1079-1095, Ankara: TTK.
Atasoy, N. (1998). Hırka-i Saâdet. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 17, 374-377) İstanbul: TDV Yayınları.
Aydın, H. (2004). Hırka-i Saadet Dairesi ve Mukaddes Emanetler. İstanbul: Kaynak Kitaplığı.
Bardakçı, M. (2017). Bir devlet geleneği 95 yıl aradan sonra ilk defa yerine getirildi. URL: https://www.haberturk.com/yazarlar/murat-bardakci/1527372-bir-devlet-gelenegi-95-yil-aradan-sonra-ilk-defa-yerine-getirildi. (E. T.: 22.02.2022).
Başeğmez, Ş. (1989). İkonalar. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Berker, N. (1977). “Türk Mendil Kültürü”, Sanat Dünyamız, (3/9), 8-12.
Berkli, Y. (2006). Ardahan Çevresinde Görülen Soyut İnsan Biçimli Mezar Taşları. Sanat Dergisi. (9), 174-186.
Berkli, Y. (2007). Erzurum ve Erzincan Çevresindeki Koyun, Koç ve At Biçimli Mezar Taşları ve Sanat Tarihindeki Yeri, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
Berman, M. (1994). Katı Olan Her Şey Buharlaşıyor. (Ü. Altuğ ve B. Peker, Çev.) İstanbul: İletişim Yayınları.
Bozkurt, N. (1997). Mukaddes Emanetlerin Tarihi ve Osmanlı Devletine İntikali. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (13-14-15), 7-26.
Breton, D. L. (2018). Yüz Üzerine Antropolojik Bir Deneme. (O. Türkay, Çev.) İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi.
Burckhardt, T. (2017). Doğu’da ve Batı’da Kutsal Sanat. (T. Uluç, Çev.) İstanbul: İnsan Yayınları.
Coşkuner M. ve Aslan, S. (2018). İktidarın Aynasında Hurafeler: 19. Yüzyıl Osmanlı’sında İktidarın Hurafe Üretimi, Doğu Batı, (21/84), 155-174.
Cox, J. L. (2004). Kutsalı İfade Etmek. İstanbul: İz Yayıncılık.
Çakmut, F. (1988). Topkapı Sarayı Müzesi’nde Bulunan Destimal Kalıpları. Türk Yazmacılık Sanatı. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Değirmencioğlu, A. Ö. ve Başçı, A. (Ed.). (2014). İsa Peygamber ve Anadolu İkonografisi. Ankara: Detay Yayıncılık.
Demirci, K. (2002). Kutsiyet. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 26, 495-496) İstanbul: TDV Yayınları.
Eagleton, T. (2018). Tanrı’nın Ölümü ve Kültür. (S. Dingiloğlu, Çev.) İstanbul: Yordam Kitap.
Eliade, M. (2019a). Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi-2. (A. Berktay, Çev.) İstanbul: Alfa Yayınevi
Eliade, M. (2019b). Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi-3. (A. Berktay, Çev.) İstanbul: Alfa Yayınevi
Eliade, M. (2019c). Kutsal ve Kutsal Dışı. (A. Berktay, Çev.) İstanbul: Alfa Yayınevi.
Eliade, M. (2020). Dinler Tarihine Giriş. (L. A. Özcan, Çev.) İstanbul: Alfa Yayınevi.
Elçilerin İşleri, (2022). 19: 11-12. URL: https://www.kutsalkitap.org/online-incil-oku/. (E. T.: 22.02.2022).
Erş, İ. (2021). Kutsalın Yorumu. İstanbul: Beyaz Baykuş Yayınları.
Ertuğ Tarım, Z. (1998). Osmanlı Devlet Teşrifâtında Hırka-i Şerîf Ziyareti, Tarih Enstitüsü Dergisi, (16), 65-45.
Eşmeli, İ. (2020). Dinlerde Kutsal Kişi Fenomeni. Ankara: İlahiyat Yayınları.
Galatasaray, (2022). Ali Sami Yen Stadı Özel Ürünleri Tüm GSStorelarda!. URL: https://www.galatasaray.org/haber/gs-magazacilik/ali-sami-yen-stadi-ozel-urunleri-tum-gsstore-larda/24840. (E. T.: 22.02.2022).
Gruber, C. (2020). Osmanlı-İslam Sanatında Tapınma ve Tılsım. (E. Gökyaran, Çev.) İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Güç, A. (1998). Dinlerde Kutsal ve Kutsallık Anlayışı, Dinler Tarihi Araştırmaları-I, 337-353, Ankara: Dinler Tarihi Derneği Yayınları.
Gültepe, G. (2016). Plastik Sanatlarda Soyut Somut Gösterge ve Görseller Üzerine Metaforik Bir Yaklaşım. (Sanatta Yeterlik Tezi), Atatürk Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
Gündüz, Ş. (2009). Kutsal Hakkında Konuşmak: Dinsel Söylemde Mitos, Milel ve Nihal, (6/1), 9-26.
Gündüz, Ş. (2020). Güç, İktidar ve Kutsal. İstanbul: Hikav Yayınları.
Gündüzöz, G. (2017). Tasavvuf Kültüründe Hırka, Alem ve Seccâde. Akademik Bakış Dergisi, (64), 79-94.
Güneş, K. (2010). İslâm Düşüncesinde Kutsallık. İstanbul: İnsan Yayınları.
Güngör, T. (2007), Enderun Saray Mektebinde Has Oda Teşkilatı, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Marmara Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
Harman, Ö. F. (1996). Hac. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 14, 382-386) İstanbul: TDV Yayınları.
Harman, Ö. F. (2000). İsa. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 22, 465-472) İstanbul: TDV Yayınları.
Işık Şen, V. (2017). Bizans İkonalarından Postmodern Sanata ‘Bakire Meryem ve Çocuk’ Teması. Proceedings Book of 2nd International Scientific Researches Congress on Humanities and Social Sciences, 481-488.
İndyturk, (2022). Galatasaray, yıkılışının 9. yılında Ali Sami Yen Stadı›nı unutmadı. URL: https://www.indyturk.com/node/115971/spor/galatasaray-y%C4%B1k%C4%B1l%C4%B1%C5%9F%C4%B1n%C4%B1n-9-y%C4%B1l%C4%B1nda-ali-sami-yen-stad%C4%B1n%C4%B1-unutmad%C4%B1. (E. T.: 22.02.2022).
Kaya, M. (2001). Eski Türk İnanışlarının Türkiye’deki Halk Hekimliğinde İzleri. Folklor/Edebiyat. (7/25), 199-218.
Kaya, R. (1988). Türk Yazmacılık Sanatı. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Kılıç, D. A. (2002), 17 Yüzyıl Osmanlı Saray Teşrifatı ve Törenleri, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
Koca, S. (2017). Haçlı Seferleri Sebep ve Sonuçları Bakımından Nasıl Değerlendirilebilir?. Gazi Akademik Barış, (10/20), 15-35.
Köse, A. ve Ayten, A. (2010). Türbeler. İstanbul: Timaş Yayıncılık.
Kubbealtı Lugatı. (2022). Kutsal maddesi. URL: http://www.lugatim.com/s/kutsal. (E.T.:22.02.2022).
Küçükaşcı, M. S. (2019). Dünden Bugüne Mukaddes Emanetler Dairesi. 500. Yılında Mukaddes Emanetler Kitabı. İstanbul: Kültür Sanat Basımevi.
Kürkçüoğlu, S. S. (2015). Hz. İsa ve Abgar Mektuplaşması Kutsal Mendil Kutsal Kefen. Şurkav, (23), 20-26.
Kürkçüoğlu, S. S. (2018). Hz. İsa ve Abgar Mektuplaşması ile Kutsal Mendil/Kefen’in Kudüs Şanlıurfa (Edessa)- İstanbul- Torino Serüveni ve Kültürel Miras Turizmindeki Yeri. Türkbilim, (Aralık) 60-75.
Mcginn, A. R. (2014). Rudolf Otto ve Kutsal’a Dair. Kutsala Dair. (S. Ghaffari, Çev.) İstanbul: Altıkırkbeş Yayın.
Mitchell, W. J. T. (2005). İkonoloji (İmaj, Metin, İdeoloji). (H. Arslan, Çev.) İstanbul: Paradigma Yayıncılık.
Mol, H. (2020). Kimlik ve Kutsal. (Ö. F. Darende, A. Taştan, Çev.) Kayseri: Kimlik Yayınları.
Musahan, A. Y. (2015). İslam İtikadında ‘Kutsal’ın Sınırı, E-Makâlât Mezhep Araştırmaları, (7/2), 121-150.
NTVSpor, (2022). Burnunu silmişti! Peçete 1 milyon Dolar’a satışta. URL: https://www.ntvspor.net/futbol/messi-nin-burnunu-sildigi-pecete-1-milyon-dolar-a-satista-6117b88e0ee4c666848ad0d2. (E. T.: 22.02.2022).
Ocak, A. Y. (2018). Alevî ve Bektaşî İnançlarının İslâm Öncesi Temelleri. İstanbul: İletişim Yayınları.
Otto, R. (2014). Kutsala Dair. (S. Ghaffari, Çev.) İstanbul: Altıkırkbeş Yayın.
Ögel, B. (1991). Türk Kültür Tarihine Giriş C. 5, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
Önal, A. (2019). Osmanlı Saray Merâsimlerinde Mukaddes Emanetler ve Hırka-i Saâdet Dairesi, 500. Yılında Mukaddes Emanetler Kitabı. İstanbul: Kültür Sanat Basımevi.
Öz, T. (1953). Hırka-i Saadet Dairesi ve Emanat-ı Mukaddese. İstanbul: İsmail Akgün Matbaası.
Özbebit, M. (2006), 8. Yüzyıldan 15. Yüzyıla Kadar Urfa Şehri’nin Siyasi, Sosyal, Kültürel ve Ekonomik Hayatı, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Harran Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Şanlıurfa.
Özbolat, A. (2014). Kutsallaşma Sürecine Tipolojik Bir Yaklaşım: Ziyaret Fenomeni Örneği, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, (70), 121-138.
Pakalın, M. Z. (1993). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul: MEB Yayınları.
Panofsky, E. (2018). İkonoloji Araştırmaları. (O. Düz, Çev.) İstanbul: Pinhan Yayıncılık.
Polat, E. (2014). Kutsalın Psikolojik Boyutu. Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. (3). 23-53.
Sayın, Z. (2015). İmgenin Pornografisi. İstanbul: Metis Yayınları.
Schimmel, A. (2004). Tanrı’nın Yeryüzündeki İşaretleri (Ekrem Demirli Çev.). İstanbul: Kabalcı Yayınları.
Schweınfurth, P. (1953). Bizans İkonografyasında İsa. Tarih Dergisi. (3/5-6) 1-20.
Taburoğlu, Ö. (2019). Dünyevi ve Kutsal. İstanbul: Metis yayınevi.
Taşpınar, İ. (2017). Hristiyanlıkta Mistik Semboller. [Elektronik Sürüm], Lacivert Dergi, (36).
TDK Sözlük. (2022). Kutsal maddesi. URL: https://sozluk.gov.tr/. (E. T.: 22.02.2022).
T24, (2022). Torino kefeni Hz. İsa’nın dönemine ait. URL: https://t24.com.tr/haber/torino-kefeni-hz-isanin-donemine-ait,226736. (E. T.: 22.02.2022).
Tanrıbuyurdı, G. (2010). Bir Kültür Taşıyıcısı Bir Gizli Dil: Klâsik Türk Şiirinde Mendil. Milli Folklor. (22/87) 196-203.
TDV İslam Ansiklopedisi, (2022). Hilye. URL: https://islamansiklopedisi.org.tr/hilye. (E. T.: 22.02.2022).
Tonguç, A. (2019). Geleneğin Yenilenmesi: Minyatür, Bakış ve Farklı Görme Rejimleri Bağlamında “Fatih Portreleri” Çözümlenmesi. Sosyal ve Kültürel Araştırmalar Dergisi. (5/9), 193-216.
Topaloğlu, N. (2003). Hazreti Peygamber’in Zatı ve Eşyası İle Teberrük Meselesi. Hadis Tetkikleri Dergisi, (1/1), 71-95.
Topatan, M. (2019). Mukaddes Emanetlere Dair Bir Literatür Denemesi. 500. Yılında Mukaddes Emanetler Kitabı. İstanbul: Kültür Sanat Basımevi.
Topkapı Sarayı, (2022). Topkapı Sarayının en özel mekânları. URL: https://www.yenisafak.com/foto-galeri/diger/topkapi-sarayi-nin-en-ozel-mek%C3%A2ni-2008767?page=30. (E. T.: 22.02.2022).
Tükel, U. ve Yüzgüller, S. (2018). Sözden İmgeye Batı Sanatında İkonografi. İstanbul: Hayalperest Yayınevi.
Uluç, T. (2001). Tasavvuf Geleneğinde Hırka Giymek ve Giydirmek. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Selçuk Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
Uludağ, S. (1998). Hırka. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 17, 373-374) İstanbul: TDV Yayınları.
Uygun, A. (2020). Hristiyanlıkta Kutsal Nesneler (Relikler). Ankara: Eskiyeni Yayınları.
Vergote, A. (2002). Kutsal, (H. Keskin ve A. Yapıcı, Çev.) Ç. Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, (2/2), 207-235.
Yavuz, Y. Ş. (Ed.). (2017). İslam Düşünce ve Geleneğinde Kutsiyet, Velayet, Keramet. İstanbul: Kuramer.
Yiğitoğlu, M. (2015). Dinlerde Dua, Sunu ve Sunaklar. İstanbul: Kitâbi Yayınları.