Turfan Uygurlarının Mahayana Budist Maddi Kültürüne ve Sanat Rönesansına Katkıları

Türkler Kuzey Çin’de kurdukları hanedanlıklardan itibaren Türkistan ve Çin’de Budizm, Budist felsefe ve Budist kültürün gelişmesine büyük katkı sağlamışlardır. Kuşanlar Dönemi’nde Kuzey Hindistan’da başlayan Mahayana Budist sanatı örnekleri, Turfan Uygurları arasında 10. yüzyıldan itibaren ortaya çıkmıştır. Mahayana Budizmi öğretisi, her Budistin kurtuluşa ulaşmak (“Buda olmak”) için tanrıların varlığını, onlara inanıp dua etmeyi vurgulayan; Hinayana Budizmi’nin aksine, hikmetten çok, sevgi ve inanca yer veren bir yaklaşıma sahiptir. Dolayısıyla Mahayana Budist sanatı, içinde Budalar, bodisatvalar ve Budist cennette onların maiyeti olarak yer alan bir çok semavi varlıklardan oluşan bir “harikalar dünyasını” Budist anlatıları çerçevesinde sergiler. Bu makalemizde Turfan Uygurlarının Mahayana Budist kültürüne dair eserlerinde işledikleri temaların ve sembollerin ortaya çıkışı ile bunların Mahayana Budist Sanat Rönesansına katkılarını çözümlemeye çalıştık. Buda olma dileğini anlatan ve ilk olarak MS 5. yüzyılda Kızıl 38. Mağara’da küçük boyutta, eşkenar dörtgen madalyon içinde görülen Pranidhi sahneleri, dev boyutlarını Uygurlar sayesinde kazanmışlardır. Sanata dair vurgulanan temaların ve bu temaların yeni temsillerinin şüphesiz Eski Türk kültürü ve dini ile güçlü bağları vardır. Makalemizde öncelikle Pranidhi sahnelerinin Türk kültüründeki atalar kültü ile ilişkisini sorguladık. Daha önce değerli kültür tarihçimiz E. Esin tarafından belirtilen; ikonografik açıdan Budist mandala ile Türk kültüründeki kuram kavramlarının benzerliğinden bahsettik. Budizm’e Eski Hint kültüründen geçen semavi varlıklardan muhafız Lokapalaların ve Buda’nın özel muhafızı Vajrapani’nin askeri görünümünü Türkistan’da kazandığının altını çizdik. Buda’nın ilk vaazını temsil eden dharma tekerleği etrafında iki geyik sembolünün Uygurlarda nasıl farklı bir hal aldığını ve olası sebeplerini tartıştık. Sayıları az olmakla birlikte Turfan’daki Uygur Budist cennet tasvirlerinin Dunhuang’da bulunanlardan farklı olarak cennetin nimetlerinden ziyade Buda ile birlikte olmak konusunu işlediğini öne sürdük. Son olarak da Uygur Mahayana Budist sanatının canlı ve gerçekçi üslubunu Eski Türk sanatından miras aldığını; aynı devamlılığın Budist sutralarda, özellikle Altun Yaruk’taki Budist anlatılarını duvar resimleriyle kolaylıkla eşleştirmeyi mümkün kılan anlatıcı tarzını örneklerle belirttik. Özellikle Pranidhi tasvirlerinde dünyevi sahneleri ve aşkın alt sahnelerini başarılı bir şekilde birleştiren güçlü anlatıcı tarzın bu rönesans açısından önemini vurguladık. Bu çalışmamızın, Budizm’i kabul ettikten sonra eski inanç ve dini görüşlerinin bazılarını devam ettiren ve onları Budist maddi kültürü ile birleştiren Turfan Uygurlarının kültür tarihine ışık tutmasını ümit ediyoruz.

Anahtar Kelimeler:

Mahayana, Turfan, Uygurlar, Kültür, Budist Sanat

Turfan Uygurs’ Contributions to Mahāyāna Buddhist Material Culture and Art Renaissance

Turks contributed highly in development of Buddhist religion, philosophy and culture in Turkestan and China starting from the dynasties they established in North China. Many of the first Buddhist sūtras were translated from Indian languages to Chinese and the first Buddhist cave temples were built under the patronage of these Turks’ sovereign. Buddhist Uygurs made great contributions, especially to Mahāyāna Buddhism in Turfan and Dunhuang. The renaissance of Mahāyāna Buddhist Art which flourished in Northern India by Kushans happened in Turfan 10th century onwards. This artistic revival in the ancient Buddhist center stressed especially Buddhahood and paradise themes. Pranidhi scenes gained their gigantic dimensions with Uygurs. The emphasized artistic themes and their new representations have strong links with old Turkic culture and religion. In this paper, we tried to analyze the emergence of some important Mahāyāna Buddhist material culture themes and symbols used by Turfan Uygurs and their contribution to Mahāyāna Buddhist Art Renaissance. As we tried to interpret this Buddhist culture links to the past, we expect to shed light on cultural history of Turfan Uygurs, which continued some of their old beliefs and religious ideas after adopted Buddhism and merged them into Buddhist material culture.

Keywords:

Mahayana, Uygur, Uighur, Culture, Buddhist Art,

PDF

___

Comité de Rédaction de 5000 ans d’art chinois. 1989. 5000 ans d’art chinois, Peinture 14, Les Fresques de Dunhuang. Bruxelles:Vander-Chine.
Häertel, H. and Yaldiz, M. (Ed.). (1982), Along the Ancient Silk Routes, Central Asian Art From the West Berlin State Museums. New York: The Metropolitan Museum of Art.
Baker, J. (2004), Vaiśravana and the lokapālas, Guardian Figures in the Art of Turfan and Beyond. Durkin-Meisterernst, D. et al. (Ed.). Turfan Revisited, The First Century of Research into the Arts and Cultures of the Silk Road, 22-29, Berlin: Dietlich Reimer.
Baykuzu, T. D. (2008), Hunların Kayıp Kitapları ve Sūtralar. Bilig, 44, 195-210.
Bazin, L. (1948), Un Texte Proto-Turc du IVe Siècle, Le Distique Hiong-nou du “Tsin-Chou. Oriens, 1(2), 3-11.
Conze, E. (1963). Buddhism: Its Essence and Development. London: Faber and Faber.
Çetin, E. (2012). Altun Yaruk Yedinci Kitap. Berlin Bilimler Akademisindeki Metin Parçaları Karşılaştırmalı Metin, Çeviri, Açıklamalar, Dizin. Adana: Karahan Kitabevi.
Eberhard, W. (1977). A History of China. Berkeley, Los Angeles: University of California Press.
Eberhard, W. (1965). Conquerors and Rulers. Social Forces in Medieval China. 2nd edition. Leiden: E.J. Brill.
Eliade, M. (1996). Patterns in Comparative Religion, Trans. Rosemary Sheed, Lincoln, London: University of Nebraska Press.
Esin, E. (1982), Bezeklik Külliyesinde Dokuzuncu Tapınak, Türkiyemiz, 37, 1-6.
Esin, E. (1979), Türk Buddhist Resim Sanatının Tarihçesi, I. Milletlerarası Türkoloji Kongresi (İstanbul 15-20 Ekim 1973) Tebliğler 3. Türk Sanatı Tarihi, 696-758. İstanbul.
Esin, E. (1978). İslamiyetten Önceki Türk Kültür Tarihi ve İslama Giriş (Türk Kültürü El-Kitabı, II, Cid I/b’den Ayrı Basım). İstanbul: Edebiyat Fakültesi Matbaası.
Esin, E. (1972), Burkan ve Mani Dinleri Çevresinde Türk San’atı (Doğu Türkistan ve Kansu’da), Türk Kültürü El Kitabı Cild II, Kısım Ia, İslâmiyetten Önceki Türk San’atı Hakkında Araştırmalar, H. İnalcık, et. Al (Ed.), 311-416, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
Esin, E. (1972), Central Asian Turkish Painting Before Islam, Türk Kültürü El Kitabı Cild II, Kısım Ia, İslâmiyetten Önceki Türk San’atı Hakkında Araştırmalar, H. İnalcık, et. al. (Ed.), 244-310, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
Esin, E. (1968), Turkic and Ilkhanid Universal Monarch Representations and the Cakravartin, Proceedings of the Twenty-Sixth International Congress of Orientalists, New Delhi 4-10th January 1964, Vol. II, 86-132 + XVI Plates, New Delhi: Rabindra Bhavan.
Fisher, R. E. (1993). Buddhist Art and Architecture. London: Thames & Hudson world of art.
Gabain, A. von. (1961). Das Uigurische Königreich von Chotscho 850-1250. Berlin: Akademie Verlag.
Gabain, A. von. (1941). Alttürkische Grammatik. Leipzig: Otto Harrassowitz.
Gaulier, S, Robert J., and Monique M. (1976). Buddhism in Afganistan and Central Asia Part 2, Minor Divinities and Assimilated Divinities Monks and Ascetics-Mandalas. Leiden: E.J. Brill.
Güngör, H. (2007), Eski Türk Dini, Yaşayan Dünya Dinleri, ed. Ş. Gündüz, 2nd Edition, 529-539, İstanbul: Tavaslı Basım Yay. ve Mat. San. Tic. Ltd. Şti.
Litvinsky, B. A. (1996), The Hephthalite Empire, History of Civilizations of Central Asia. Volume III, The Crossroads of civilizations, A.D. 250 to 750, B.A. Litvinsky (Ed.), 138-165. Paris: UNESCO Publishing.
Kafesoğlu, İ. (2007). Türk Millî Kültürü. 27th edition. İstanbul: Ötüken Neşriyat A.Ş.
Kaşgarlı Mahmud (1941). Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi. Vol. I. Trans. Besim Atalay. Ankara: Türk Dil Kurumu.
Klimburg-Salter, D. (1989). The Kingdom of Bamiyan, Buddhist Art and Culture in the Hindu Kush. Naples: Istituto Universitario Orientale, Rome: Istituo Italiano per il Medip ed Estremo-Oriente.
Konczak, I. (2012), Origin, Development and meaning of Pranidhi Paintings on the Northern Silk Road, Buddhism and Art in Turfan, From the Perspective of Uighur Buddhism. International Symposium Series 1, 4.11.2012, 43-70, Ryukoku University, BARC (Research Center for Buddhist Cultures in Asia).
Köves, M. (2009). Buddhism Among the Turks of Central Asia. New Delhi: International Academy of Indian Culture and Aditya Prakashan.
Ögel, B. (2003). İslâmiyetten Önce Türk Kültür Tarihi- Orta Asya Kaynak ve Buluntularına Göre. 5th Edition. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Ösi Halotti Maszkok/ Ancient Burial Masks (2013). Budapest: Magyar Nemzeti Múzeum.
Petrucci, R. (1921), Essai sur les peintures bouddhiques de Touen-Houang, Les Mandalas, Serindia. Vol. III. (Marc Aurel Stein), Appendix E, 1392-1431, Oxford.
Seckel, D. (1964). The Art of Buddhism. Trans. A.E. Keep. New York: Crown Publishers.
Somuncuoğlu, S. (2011). Saymalıtaş – Gökyüzü Atları. İstanbul: İlke Basın Yayın.
Soper, A. C. (1958), Northern Liang and Northerin Wei in Kansu, Artibus Asia, 21 (2), 131-164.
Stein, M.A. (1921). Serindia, Detailed report of explorations in Central Asia and westernmost China. Vol. I. Oxford: Clarendon Press.
Tarzi, Z. (2007), Bāmiyān (Afganistan), Récentes Fouilles Françaises (2002-2006) par la Mission Z. Tarzi, Comptes rendus des séances de l’Académie des Inscriptions et Belles-Lettres, 151 (2), 877-925.
Tezcan, M. (2005), Eski Türklerde Budizm Örneğine Göre Din-Devlet İlişkileri (IV.-V. yy.larda Kuzey Çin’deki “Yabancılar”), XIV. Türk Tarih Kongresi, Ankara, 9-13 Eylül 2002 Kongreye Sunulan Bildiriler, 113-173, Ankara.
Tokyürek, H. (2011), “Eski Uygur Türkçesinde Budizm ve Manihaizm Terimleri”, Unpublished PhD Dissertation. Kayseri: Erciyes Üniversitesi.
Tryjarski, E. (2012). Türkler ve Ölüm. Trans. Hafize Er. İstanbul: Pinhan Yayıncılık.
Williams, P. (2009). Mahāyāna Buddhism. The Doctrinal Foundations, 2nd edition. London, New York: Routledge.
Wriggins, S. H. (2004). The Silk Road Journey with Xuanzang. Colorado: Westview Press.
Yaldiz, M. (2008), Maitreya in Literature and in Art of Xinjiang. Kizil on the Silk Road. Crossroads on Commerce and Meeting of Minds, ed. Rajesvari Ghoose, 67-83, Mumbai: Marg Publications.
Yamabe, N. (2006), Could Turfan be the Birthplace of Visualization Sūtras?, Tulufanxueyanjiu yanjiu, Dierjie Tulufanxue Guoji Xueshu Yantaohui lunwenji, ed. Xinjiang Tulufan Diqu Wenwuju, 419-430, Shangai: Shangai Cishu Chubanshe.
Yamabe, N. (2002), Practice of Visualization Sūtra, An Examination of Mural Paintings at Toyok, Turfan. Pacific World, 3rd ser., 123-152.
Zeren, M. E. (2015), “Maniheizm ve Budizm’in Uygurlar’ın Kültür Hayatına Etkileri”, Unpublished PhD Dissertation. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
Zhang, A. (2002). A History of Chinese Painting. Beijing: Foreign Languages Press.
Zhang, H. (2007), Les Collections de Turfan Conservées en Russie Origine et Conservation, Études de Dunhuang et Turfan, (Ed.), Jean-Pierre Drège, 367-410. Genève: Librairie Droz S.A.
Zieme, P. (1996). Altun Yaruq Sudur. Vorworte und das erste Buch. Edition und Übersetzung der alttürkischen Version des Goldglanzsūtra (Suvarnaprabhasottamasūtra). Berliner Turfantexte XVIII. Turnhout: Brepols.
Zieme, P. (2012), Some Notes on Old Uigur Art and Texts, Buddhism and Art in Turfan, From the Perspective of Uighur Buddhism. International Symposium Series 1, 5-32, Ryukoku University, BARC.
Zu, T. (2012), Reshaping the Jātaka Stories, from Jātakas to Avadānas and Pranidhānas in paintings at Kucha and Turfan, Buddhist Studies Review, 29/1, 57-83.