Sakarya’da Tespit Edilen Geleneksel El Sanatları ve Ustaları

İnsan, yaradılışından itibaren hayatını idame ettirmek amacı ile doğada bulduğu hammaddeleri şekillendirerek çeşitli araç gereçler ortaya koymuştur. Önceleri acemice ortaya konan ürünler, artan deneyimler ile birlikte yetenekli ustaların ellerinde daha kullanışlı hale gelmiştir. İlerleyen süreçte neredeyse her bir ürün için farklı teknikler uygulanmaya başlanmış ve bunun sonucunda çeşitli el sanatı kolları doğmuştur. Geleneksel kültürün maddi yansımaları olan el sanatları, herhangi bir şekli olmayan ağaç, maden, deri, toprak, hayvansal ve bitkisel lif gibi malzemelerin çeşitli araçlar yardımı ile elde şekillendirilmesi sonucunda ortaya konan eserlerden meydana gelir. Usta çırak ilişkisine dayalı olarak yapılan bu üretimlerde kullanılan yöntemler ve araç gereçler, nesilden nesle aktarılarak gelenekselleşmiş ve günümüze ulaşmıştır. İnsanların çeşitli ihtiyaçlarına cevap veren ve yaşamlarını kolaylaştıran bu eserler, kişilerin zevk, beğeni ve duygularını yansıtmalarının yanı sıra yapıldıkları dönemin yaşam biçimlerinden de izler taşır. Geleneksel Türk sanatları, asırlardır kullanılan üretim teknikleri ile sınırlı sayıda kültür taşıyıcısı tarafından sürdürülmeye çalışılmaktadır. Kültürel miras kapsamında değerlendirilen el sanatları arasında; demircilik, hallaçlık, hasırcılık, sepetçilik, keçecilik, dokumacılık, saraçlık, çömlekçilik vb. alanlar yer almaktadır. Köklü mazisinde pek çok el sanatını ve ustayı barındıran, hatta az da olsa barındırmaya devam eden Anadolu topraklarındaki önemli yerleşim alanlarından biri olan Sakarya ve yöresinde de bu sanatlarla karşılaşmak mümkündür. Çalışmanın amacı, Sakarya’nın kültürel miras unsurları arasında yer alan el sanatlarını belgelemek ve tanıtmaktır. Bu kapsamda, Sakarya ve çevresinde alan araştırmaları yapılmış, tespit edilen örneklerin fotoğrafları çekilerek kayıt altına alınmıştır. Ustalarla röportajlar yapılarak bilgi fişlerinin doldurulması izlenen yöntemi oluşturmaktadır. Araştırma sonucunda Sakarya’nın kültürel miras değerleri arasında yer alan el sanatlarının, kaybolmaya başladığı görülmüştür.

Anahtar Kelimeler:

Sakarya, Somut olmayan kültürel miras, Kültürel miras, maddi kültür, Sakarya, el sanatı, usta

Traditional Handicrafts and Artisans Detected in Sakarya

Culture is described as “components of thoughts and works of a society or community”. In Anatolia, which has hosted many communities, it is possible to encounter intangible and tangible cultural heritage elements. Handicrafts, which are among the essential elements of our material culture, are defined as works of art with a use-value and aesthetic appearance. These artefacts, which come into existence due to making identifiable materials such as wood, metal, leather, reed, soil, animal, and vegetable fiber, which have no shape, with the help of various tools, supply the material-based needs of people. These productions, which require experience, talent, and manual dexterity, are produced by skilled masters who learn and teach art and constitute material cultural assets. The production methods taught by master to apprentice, by father to son, by grandparents to grandchildren became traditional over time and various handicraft branches such as carving, inlay making, cradle making, tanning, quilt making, carpet making, felt making, madder making, weaving, knife making, tile making, etc. have emerged. These material productions constitute the cultural heritage of the region in which they are produced. Sakarya is one of the centers where handicraft-based productions in Anatolia are carried out. It is known that the settlement of Sakarya, located northeast of Marmara and named after the river in the area, had started with Hittites before the Common Era and was dwelled in respectively by Phrygians, Lydians, and Bithynians. In the Common Era, Roman, Seljuk, Byzantion, and Ottoman domination is observed in the region. The region, known as a Turkmenian village named “Ada” (Island) in the Orhan Gazi period, was initially established as a marketplace and grown into an ever-developing central by its geographical location, climate, and fertile soil lands. By the end of the 1800s, with the immigration starting from Balkans and Caucasia, the region is dwelled in by members of different cultures, a cosmopolitan environment has occurred, and cultural diversity has consisted. In Sakarya, dwelled by various communities in different eras, the public has engaged in agriculture and stockbreeding and has continued their previous handicrafts in the region they migrated and ensured handicrafts such as pottery, quitting, comb making, coppersmithing. The aim of this study, evaluated within the scope of Sakarya’s cultural heritage; is to introduce wood, vegetable and animal fibres, soil, metal handicrafts and artisans. In this context, making field researches in Sakarya and its surroundings, taking photographs of the identified handicrafts and recording them, interviewing the artisans and filling in the information slips constitute the method followed. It is understood that handicrafts, which are among the cultural heritage values of Sakarya, are under risk of extinction, as in many regions of Anatolia.

Keywords:

Sakarya, Intangıble cultural heritage, handicrafts, Cultural heritage, material culture, artisans,

PDF

___

Anonim (2012). İllere Göre Geleneksel El Sanatlarımız, Ankara: MEB Hayat Boyu Öğrenme Genel Müdürlüğü Yayınları.
Akbil, F. P. (1970). Türk El Sanatlarından Örnekler, İstanbul: Akademi Yayınları.
Arlı, M.–Ilgaz, F. (1992). Türk El Sanatları Atlası Üzerine Yöntem ve Öneriler, IV. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongre Bildirileri, Ankara: Feryal Matbaası, 23-27.
Aytaç, Ç. (1982). El Dokumacılığı, İstanbul: MEB Yayınları.
Barışta, H. Ö. (1998). Türk El Sanatları, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
Basat, E. M. (2013). Somut ve Somut Olmayan Kültürel Mirası Birlikte Koruyabilmek [Elektronik Sürüm], Milli Folklor, 100, 61-71.
Bozer, R. (2015). Ahşap Sanatı. A. Y. Ocak, A. U. Peker, K. Bilici (ed.), Anadolu Selçuklu ve Beylikler Dönemi Uygarlığı 2, 533-541, Ankara: Kültür ve Turizm B. Yay.
Bozkurt, H.-Özkoca, B. (2013). Çorum-İskilipli Sepetçi Memiş Elmalı Yaşamı ve İşleri, Uluslararası Geleneksel El Sanatı Ustaları Sempozyumu, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları,297-308.
Çavuş, A. (2014). Kültürel Miras Kaynağı Olarak Köprübaşı İlçesinde (Trabzon) Geleneksel Tahta Kaşık Üretimi [Elektronik], Marmara Coğrafya Dergisi, 29, 423-433.
Çoruhlu, T. (2005). Sakarya İli’nde Türk El Sanatları, Sakarya İli Tarihi, (C. 2, 1097-1110) Sakarya: Sakarya Üniversitesi Rektörlüğü Yayınları.
Çoruhlu, T. (2006). Kaynarca Dokumaları, Irmak Kültür- Sanat Dergisi, 70, 110-115.
Deniz, B. (2000). Türk Dünyasında Halı ve Düz Dokuma Yaygılar, Ankara: AKM Yayınları.
Denny, W.B. (1979). Oriental Rugs, New York: Cooper Hewitt Museum Pub.
Duman, M. (2007). Geleneksel Türk Yorgancılık Sanatı, İstanbul: Heyomola Yayınları.
Erdoğan, M. (2004). Mesh, İslam Ansiklopedisi, (C. 29, 301-303) Ankara: TDV Yay.
Eriş, M. (2013). Sakarya (81 İlde Kültür ve Şehir), İstanbul: Sakarya Valiliği Yayınları.
Eroğlu, E.– Köktan Y. (2013). Geleneksel Türk El Sanatlarından Çömlekçilik (Sakarya Örneği) [Elektronik Sürüm], Akademik Bakış Dergisi, 36, 1-14.
Fidan, S. (2017). Gaziantep’te Zanaatlar: Semercilik, Çulculuk, Palancılık [Elektronik Sürüm], Gaziantep University Journal Of Social Sciences, 16(2), 580-593.
Genç, M. (2014). Başbakanlık Osmanlı Arşiv Belgelerinde Kökboya ve Cehri ile İlgili Bazı Kayıtlar, Art-e Sanat Dergisi, 7(13), 174-212.
Genç, M. (2017). Sakarya Çevresi Doğal Boya Madde Kaynakları ve Boyahaneler, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 26(1), 100-119.
Hatipoğlu, O. (2013). Ahlât Baston Ustası Refa Gökbulak, Uluslararası Geleneksel El Sanatı Ustaları Sempozyumu, Ankara: AKM Yayınları, 563-574.
Hürmüzlü, B. (Ed.) (2019). Isparta’nın Somut Olmayan Kültürel Mirası, Ankara: Süleyman Demirel Üniversitesi Yayınları.
Kar, H. (1995). Yorgan Modelleri Kataloğu, Adapazarı.
Karahan, R. (1998) Konya Ereğli Yöresinde Begdik Adıyla Bilinen Bir Grup Türk Kilimi, Türk Soylu Halkların Halı, Kilim ve Cicim Sanatı Uluslararası Bilgi Şöleni Bildirileri (27-31 Mayıs 1996/Kayseri), Ankara: AKM Yayınları, 161-173.
Kırzıoğlu, N. G. (1994). Eşme Kilimleri, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
Kunduracı, O. (1997). Akseki İlçesi Bademli Köyü Kaşıkçılığı [Elektronik Sürüm], Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 4, 109-123.
Mülayim S. (2011). Sanata Giriş, İstanbul: Bilim Teknik Yayınları.
Nas, E.-Karaman G. (2013) Çorum Osmancık’ta Bir Çömlek Ustası: Hacı Ömer Tunç, Uluslararası Geleneksel El Sanatı Ustaları Sempozyumu, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 683-696.
Oğuz, M. Öcal (2005). Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesi [Elektronik Sürüm] Milli Folklor, 65, 163-171.
Oğuz, M. Öcal (2013). Terim Olarak Somut Olmayan Kültürel Miras [Elektronik Sürüm] Milli Folklor, 100, 5-13.
Oğuz, M. Öcal (Ed.) (2008). Türkiye’nin Somut Olmayan Kültürel Mirası, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
Ögel, B. (1978). Türk Kültür Tarihine Giriş (Türklerde Ev Kültürü), Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
Özbel, K. (1945). El Sanatları I Anadolu Çorapları, Ankara: CHP Halk Evleri Bürosu Yay.
Öztürk, İ. (2005). Türk El Sanatlarının Günümüzdeki Durumu (Tarihçe, Sorunlar, Öneriler), Sanat Dergisi: Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi, 7, 65-75.
Öztürk, İ.-Öztürk, G. (2019). Taraklı Bez Dokumacılığı ve Günümüze Dönük Bazı Tespitler, Uluslararası Sosyal ve Beşeri Bilimler Araştırma Dergisi, 6(36), 1041-1050.
Parlatır, İ. ve dğr. (1998). Türkçe Sözlük, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Sağır, A.-Kurtkara, S. (2020). Evden Atölyeye, Atölyeden Fabrikaya Etnografik Bir Çalışma: Devrek Baston Örneği [Elektronik Sürüm], Akademik İncelemeler Dergisi, 15(1), 187-216.
Sakarya Muhtarlar Derneği (2004). A’dan Z’ye Sakarya, İstanbul: Tempo Yayınevi.
Sarı, H. K. (2013). Buldan’lı Semerci Süleyman Damgacı, Uluslararası Geleneksel El Sanatı Ustaları Sempozyumu, Ankara: AKM Yayınları, 817-834.
Selvi, H. (2005). II. Meşrutiyet Döneminde Adapazarı ve Çevresi (1908-1918), Sakarya İli Tarihi, (C. I, 449-496).
Şahin, Z. K. (2013). İncesu’da(Kayseri) Semer Ustası: Kürtüncü Yusuf Kocataş, Uluslararası Geleneksel El Sanatı Ustaları Sempozyumu, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 787-799.
Tağı, S. Ö.- Öztürk, İ. (2020). Kaynarca(Sakarya) Şeyhtımarı Konak Köyü Kilimleri, Arış, 17, 120-139.
Taşdelen, M. (2005). Sakarya’nın Sosyal ve İktisadi Yapısı Üzerine, Sakarya İli Tarihi, (C. II, 833-846).
Teke, T.- Çalışkan, Ş. S. E. (2018). Geçmişten Günümüze Devrek’te Bastonculuk Geleneği, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 11(56), 95-100.
Tezcan, V.- Genç, M. (2015). Gelenek ve Yenilik Kavramlarının Felsefi Tartışması Ekseninde Geleneksel Türk Sanatlarını Yeniden Düşünmek, Kalemişi Dergisi, 3(6), 135-156.
Tuncel, M. (2005). Adapazarı Yöresinin Coğrafyası, Sakarya İli Tarihi, (C. I, 1-10).
Taş, E. (2015). Halk Plastik Sanatları Yönüyle Rize, SOBİDER, 2(2), 172-202.
Tekin, Z. (1994). Türklerde Dericilik, İslam Ansiklopedisi, (C. 9, 176-179), İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
Tuna, F.- Sedat Akçakoyunluoğlu (Ed.) (2004). Yedi Renk Yedi İklim Sakarya, Ankara: Sakarya Valiliği Yayınları.
Türk Dil Kurumu (1988). Türkçe Sözlük (1. b.) Ankara: Türk Dil Kurumu.
Uğurlu, A. (1997). Dokuma, Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, (C. 1, 467-471), İstanbul: YEM Yayınları.
Uğurlu, A. (1997b), Kilim, Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, (C. 2, 1009-1010), İstanbul: YEM Yayınları.
Uğurlu, A.-Uğurlu, S. (2006). Yörenin Kültürel Kimliği Olarak Buldan Bezi, Buldan Sempozyumu (23-24 Kasım 2006), 275-280.
Üçüncü, K. (2012). Trabzon/Köprübaşı Yöresi Kaşıkçılık Meslek Geleneğinin Etnografik Belgelenmesi ve Tahlili [Elektronik Sürüm], Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi, 13, 26-46.
Yağan, Ş. Y. (1978). Türk El Dokumacılığı, İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları.