RİZE AHŞAP (ÇANTI) CAMİLERİNDE BEZEME ÜSLUBU

Bu makalede, Rize kent merkezi ve kırsalında tespit ettiğimiz, çantı tekniğinde yapılan camilerin süslemeli 12 adedi ele alınmıştır. İnşa aşamalarında olduğu gibi dayanıklı ahşap türünün seçimine değin tüm ayrıntılarında geleneksel yöntemlerin tatbik edildiği camilerde, süsleme tarzı ve konularının da yine yerel uygulamaları ile karşılaşılmaktadır. Tespit edilen motif türü veya kompozisyon öğelerinin birinci grubunu Osmanlı mimarisinde geç dönem Batı etkili unsurların geleneksel teknik ve stilize karakterde yöresel anlam içeren örnekleri meydana getirmektedir. Bu bağlamda, “S-C” kıvrımları, akantus yapraklarından müteşekkil yürekler, kıvrık dallı lale, ağaçlı laleler, inci tanesi, şemse motifleri, bölgenin ahşap süsleme sanatında üslubu oluşturan unsurlar olarak irdelenmektedir. Süsleme konularının diğer iki grubunda ise ilki Ortaçağ Hıristiyan sanat dünyasında karşılaşılan ve etkileşim yoluyla aynı coğrafi bölgede geniş yayılım gösteren “saç örgü”, “sepet örgü”, “yürüyen sekiz” motiflerinin literatürde çeşitli adlandırmalarına karşın, önerilen terminolojik tanıma, desen kurgusu çözümü ve köken araştırmasından hareketle açıklık getirilmektedir. Geometrik sisteme sahip olan ikinci grup süsleme konularının başta Doğu Karadeniz olmak üzere bölgeye karakteristik özellikteki “badem geçme (halka)” motifinden ibaret olduğu örneklerle anlatılmaktadır. Süsleme üzerine derinleştirdiğimiz araştırmanın tartışmaya açılan problemlerinden birisi de, ustaların ortak tasarımlarının tespiti ve bu bağlamda Doğu Karadeniz yöresinin bazı yerleşimleri ve Transkafkasya’yı da kısmen ihtiva eden bir bölge için ahşap sanatında söyleyebileceğimiz bezeme üslubunun varlığı konusudur

DECORATION STYLE IN RİZE WOODEN (ÇANTI) MOSQUES

Considering the Eastern Black Sea Region, Rize is undoubtedly one of the first settlements that come to mind in Turkey, where wood gains an artistic identity in line with the possibilities given by the geographical conditions. Wood, which can be found easily in the region and has a traditional construction technique based on the historical past, has been used in Rize architecture sometimes as the main construction material in the çantı technique, sometimes as a stone based masonry structure and in different techniques. In this context, in addition to mosques, which are at the foremost of monumental building types, there are examples of serander and residential types of civil buildings among the representatives of traditional architecture, as well as examples of wooden art in the province and its countryside. In this study, these works, which reflect the artistic interaction of the surrounding cultures in their general composition in their regional character, are examined collectively for the first time in terms of architectural decorations, with a multifaceted perspective. Our research, which highlights the role of traditional construction technique in the shaping of the Eastern Black Sea monumental architecture, is important in terms of the terminological nature of which the naming problem of some elements is discussed, as well as the determination of the style problem in the art of wood decoration. In terms of their historical and artistic value, twelve of the wooden mosques made in the çantı technique, which have the decorations we have identified in the city center and the countryside, are discussed in the study. In the mosques, where traditional methods are applied in all details up to the selection of durable wood type as in the constructionaesthetic stages, local practices of decoration style and subjects are also encountered. In the article, which forms its orientation within this framework, the first group of the determined motif type or composition elements constitute the examples of the late period western cultivated elements in Ottoman Architecture with traditional technical and stylized character. In the other two groups of decoration subjects, the first is the terminological recognition pattern fiction solution proposed despite various names in the literature of the compositions of “braiding”, “basket weave”, “yürüyen sekiz”, which are frequently encountered in the medieval Christian art world and show a wide spread area in the same geographical region through interaction it is clarified from the origin research. It is explained with examples that the second group decoration subjects, which also have a geometric system, consist only of the “ring” motif characteristic of the Eastern Black Sea region. One of the problems of our deepening research on decoration is the determination of the common designs of the masters and in this context the existence of a wooden style, which we can say for some settlements of the Eastern Black Sea region and a region that partially includes Transcaucasia.

PDF

___

Akar, A. ve Keskiner, C. (1978). Türk Süsleme Sanatlarında Desen ve Motif, İstanbul: Tercüman Sanat ve Kültür Yayınları.
Aktuner, A.M. (2018). Posof ve Çevresindeki Tarihi Camiler, The Journal of Academic Social Science Studies, 68, 235-255.
Albayrak, H. (2003) Tarih Boyunca Doğu Karadeniz’de Etnik Yapılanmalar ve Pontus, Babıali Kitaplığı.
Alpaslan, S. (1996). Antalya’nın Demre (Kale) İlçesindeki H. Nikolaos Kilisesi’nde Dini Ayinle İlgili Plastik Eserler, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Hacettepe Üniversitesi//Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
Andıç, A. (2012). İzmir Arkeoloji Müzesi’ndeki Bizans Dönemi Taş Eserler, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Trakya Üniversitesi/ Sosyal Bilimler Enstitüsü, Edirne.
Aras, R., Budakçı, M. ve Özışık, Ö. (2007). Tornalama Tekniğinin Ağaç Malzeme Yüzey Pürüzlülüğüne Etkisi, Politeknik Dergisi, 10, 3, 325-330.
Arık, R. (1988). Batılaşma Dönemi Anadolu Tasvir Sanatı, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı.
Arslan, A. (2014). Konya Çevresi Bizans Dönemi Mimari Plastiği, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Anadolu Üniversitesi / Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskişehir.
Aytekin, O. (2017). Artvin, Sevgi ve Sabır Abideleri Doğu Karadeniz Camileri İstanbul, 207-332.
Baş, G. (2013). Diyarbakır’daki İslami Dönemi Mimari Yapılarında Süsleme, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Başkan, S. (2008). Geleneksel Doğu Karadeniz Evleri, Erdem, 52, 42-56.
Baytar, Z. (2019). Batılaşma Dönemi (XVIII. Yüzyıl) İstanbul Sebillerinde Süsleme, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Sakarya Üniversitesi / Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya.
Bayhan, A. A. (2005). Ordu/İkizce’den Bir Ahşap Camii: Laleli (Eski) Camii, Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, 14, 1-22.
Bayraktar M. S. ve Nefes, E. (2011). Samsun Ahşap Camiler, Samsun: Samsun İl Özel İdaresi Basımı.
Beridze, V. (1974). Dzveli Kartuli Khurotmodzğvreba (Eski Gürcü Mimarisi), Tbilisi: Khelovneba.
Bilget Fataha, E. (2010). Karaman Beyliği Yapılarında Mimari Süsleme, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Hacettepe Üniversitesi/ Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
Bostan, M. H. (2012). Arşiv Belgelerine Göre Karadeniz’de Nüfus Hareketleri ve Nüfusun Etnik Yapısı, Nöbetçi Yayınevi.
Bozkurt, N. (2010). Şemse. İslam Ansiklopedisi (C. 38: 518), İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi.
Bölükbaşı, A. (2017). Trabzon Camileri, Trabzon: İl Kültür Turizm Müdürlüğü.
Bramidze, R. (2010). Muslim Monuments Of Workship (Adjara), Batumi.
Bramidze, R. (2017). İslam Dini Yapılar (Artvin İli), Batumi.
Can, Yılmaz (2004). Samsun Yöresinde Bulunan Ahşap Camiler, İstanbul: Etüt Yayınları.
Çalık, İ, Genç, S., Ercan, Ş. (2018). Doğu Karadeniz İle Doğu Anadolu’nun Geleneksel Camii Mimarisine Geçiş Örneği Bayburt Konursu Ulu Camii ve Restorasyonu, Restorasyom Yıllığı, 6, 42-53.
Çelebi, F. (2019). Başlangıctan Günümüze Gürcü Sanatının Anahatları, Ankara: Gece Akademi.
Çubinaşvili, N. (1958). Gruzinskaya Srednevekovaga Khudojestvennaya Rezba po Derew (Gürcistan Ortaçağ Ahşap İşçiliği), Tbilisi.
Dokap (2019). Karadenizde Zamanın İzleri Gümüşhane, İstanbul: Bilnet Matbaacılık ve Yayıncılık.
Düzenli, H., İ. (2006). Kestane Şehittur Çürümez: Bir Doğu Karadeniz Köyü Ustalar, Malzeme ve Yapım Geleneği, Arredamento Mimarlık Tasarım Kültürü Dergisi, 187, 115-121.
Ekiz, M. (1998). Niğde Alaaddin Camii’nin Anadolu Selçuklu Mimarisi İçerisindeki Yeri Ve Önemi, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Niğde Üniversitesi/ Sosyal Bilimler Enstitüsü, Niğde.
Eruzun, C. (1977). Doğu Karadeniz’de Seranderler, I Uluslararası Türk Folklor Kongresi Bildirileri (125-140). Ankara.
Eruzun, C. (1997). Ahşabın Kimlik Bulduğu Rize Geleneksel Mimarisi, Rize, Ankara, 124-134.
Güler, G. (2001). Ani Ortaçağ Eserlerindeki Taş Süsleme (Geometrik Süsleme), (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Hacettepe Üniversitesi/ Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
Güler, K. ve Bilge, A. C. (2013). Doğu Karadeniz Ahşap Karkas Yapı Geleneği ve Koruma Sorunları, Ahşap Yapılarda Koruma ve Onarım Sempozyumu 2, 178-193, İstanbul.
Hacıahmetoğlu, İ. (2017). Rize ahşap Camilerinde Usta Mevzusu ve Düşündürdükleri, Uluslararası Geleneksel Sanatlar Sempozyumu (20-21 Nisan 2017), 412-422, Trabzon.
Hammond, James J. Ve diğerleri (1969). Ağaç Malzeme Teknolojisi, (Eyüp Yaşar, Kemal Yılmaz ve Haydar Taymaz, Çev.) Ankara: Türk Matbaacılık Sanayisi.
Hatipoğlu, O. (2007). XIX. Yüzyıl Osmanlı Camilerinde Kalemişi Tezyinat, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
Harris- Brandts, S., Wheeler, A., ve Shioshvili, V. (2018). The Wooden Mosques Of Adjara Islamıc Archıtectural Herıtage In Georgi, Gürcistan.
Karpat, K. H. (2010). Osmanlı Nüfusu, İstanbul: Timaş Yayınları
Karpuz, H. (1993). Rize Çayeli Ormancık Köyü Cami, Prof. Dr. Yılmaz Önge Armağanı, 253-262.
Karpuz, H. (1993). Rize, Ankara: Kültür Bakanlığı.
Karpuz, H. (2017). Rize, Sevgi ve Sabır Abideleri Doğu Karadeniz Camileri, İstanbul, 128-207.
Karpuz, H.(2019). Rize Köy Camilerinde Mimari Süsleme, Geleneksel Rize Mimarisi Üzerine Araştırmalar, İstanbul, 39-60.
Karslıoğlu, Y. (2009). Doğu Karadeniz Tarihi Otokton Halkları ve Etnik Yapısı, The Universal Yayınları.
Khoştaria D., Natsvişvili, N. Ve Tumanişvili, D. (2012). Mşenebeli Ostatebi Şua Saukuneebis Sakartveloşi (Ortaçağ Gürcistanın’da İnşacı Ustalar), Tbilisi: Şota Rustaveli Eraunıli Sometsriero Pondi.
Korkut, T. (2018). Artvin ve Erzurum’daki Gürcü Dini Mimarisinde Süsleme, İstanbul: Hiper Yayınları.
Kravçenko, A. V. ve Karalaşvişi, N. İ. (1958). Kartuli Ornamenti (Gürcü Motifi, Tbilisi: Sakartvelos Mtzeralta Kavşiris Gamomtsemleba.
Kul, E. (2018). Rize Kalesi, Karadeniz Araştırmaları Dergisi, XV/58, 26-49.
Küçük, O. (2017). Trabzon’un Çaykara Dernekpazarı Hayrat ve Of İlçelerindeki Osmanlı Dönemine Ait Bazı Ahşap Camiler (18 -19. Yy.). Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi.
Mango, C. (2006). Bizans Mimarisi, AnkaraÇ Özel Basım.
Nefes, E. (2010). Samsunda Bir Osmanlı Eseri Ayvacık Tiryakioğlu Camii, OMÜİFD, 28, 151-174.
Okur, M. ve Usta, V. (2009). Karadeniz Bölgesi’nin Demografik Yapısına Dair Bir İnceleme, History Studies Volume 1/1, 35-70.
Orman Genel Müdürlüğü. (2019). Ormanlarımızda Yayılış Gösteren Asli Ağaç Türleri, Ankara: Orman Genel Müdürlüğü Yayınları.
Örs, Y. ve Keskin, H. (2001). Ağaç Malzeme Bilgisi, Ankara: Atlas Yayınları.
Özen, H. (2019). Rize Halk Mimarisi Malzeme ve Yapım Teknikleri, Geleneksel Rize Mimarisi Üzerine Araştırmalar, İstanbul, 61-78.
Özgüner, O. (1970). Köyde Mimari Doğu Karadeniz, Ankara: ODTÜ Mimarlık Fakültesi Basımevi.
Öztürk, Ş., Kılavuz B.N. ve Karakuş, Ü. (2007). Siirt Ulu Camii Minaresi, Vakıflar Dergisi, 30, 385-405.
Özkan, H. (2010). Bayburt, Konursu Ulu Camii ve Çeşmesi, Sanat Tarihi Dergisi, 13, 57-66.
Parman, E. (2002). Ortaçağda Bizans Döneminde Frigya (Phrygıa) Ve Bölge Müzelerindeki Bizans Taş Eserleri, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları.
Renda, G. (1977). Batılılaşma Döneminde Türk Resim Sanatı, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayınları.
Sağır, G. (2008). Kars Ve Çevresi Kral Abas (928-953) Dönemi Kiliseleri: Surp Arak’elots Kilisesi Ve Kümbet Kilise. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi.
Sağır, G. (2014). Kars’ta Bir Ortaçağ Ermeni Kilisesi Taylar Kilise, Hıstory Studıes, 9/10, 929-940.
Sağır, G. (2018). Kars’ta Ortaçağ’a Ait Bir Ermeni Manastırı: Karmirvank (Çoban Kilise), Hıstory Studıes, 10(3), 207-237.
Sarı, Y. (2016). Trabzon’un Hayrat, Of ve Sürmene İlçelerindeki Köy Camileri. Samsun: Ondokuzmayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi.
Seçkin, S. (2018). Gürcistan Acara Keda Bölgesi’ndeki Osmanlı Dönemi Camileri. Journal Of Turkish Studies, 13, 1133–1169.
Seçkin, S. (2021). Gürcistan/Acara Bölgesindeki Osmanlı Dönemi Camilerinin İnşa Tarihleri ve Usta İsimleri Hakkında Değerlendirmeler, Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazılarıve Sanat Tarihi Araştırmaları XXIII, Edirne.
Sümerkan, M. Reşat (1990). Biçimlendiren Etkenler Açısında Doğu Karadeniz Kırsal Kesiminde Geleneksel Evlerin Yapı Özellikleri. Trabzon: Karadeniz Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Doktora Tezi.
Tanındı, Z. (1997). Şemse, Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi (C. 3, 1723). İstanbul: Yem Yayınları.
Taşkan, D. (2016).Trabzon İli Camilerinde Ahşap Minberler. Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi.
Taşkan, D. (2011). Artvin İli Borçka ve Hopa İlçeleri Camilerinde Ahşap Süslemeler. Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi.
Taşpınar, A. (2004). Rize Tarihi, Rize: Rize Ticaret Borsası.
Temple, Ç. (2014). Taş Eserler Eşliğinde Sille’nin Bizans Dönemi Mimarisine İlişkin Görüşler, Art-Sanat 2, 81-100.
Thierry, J. M., ve Donabedian, P. (1987) Armenian Art. Paris.
Tuna, C. (2008). Orta Karadeniz Bölgesin Sahil Kesiminde Geleneksel Mimari, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
Tyajelov, V. ve Sopotsinskiy, O. (1975), Malaya Istoriya İskusstv (Sanatın Küçük Tarihi), Moskova: İskustu.
Yazar, T. (2018). Tao- Klarceti Mimarlığında Taş Bezeme Stone Ornament In TaoKlarjeti Archıtecture, Selçuklu Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, 3, 303-397.